Γράφει ο Στέλιος Ιατρού
Κατά το δεύτερο έτος του Πελοποννησιακού Πολέμου, το 430 π.Χ., οι Λακεδαιμόνιοι είχαν εγκαταστήσει τον στρατό τους μέσα στην Αττική Γη, όμως οι Αθηναίοι είχαν κλειστεί ασφαλείς στις μοναδικές για κείνα τα χρόνια οχυρώσεις τους που συγκροτούσαν μιαν ενότητα: τον περιτειχισμένο Πειραιά, το περιτειχισμένο Άστυ των Αθηνών, και τα Μακρά Τείχη που ένωναν τις δύο πόλεις, εμπιστευόμενοι το υπέρτερο ναυτικό τους για την εξασφάλιση της τροφοδοσίας του πληθυσμού τους διά θαλάσσης
Μαζί με την τροφοδοσία, όμως, έφτασε στην πόλη και ο λοιμός που τους αφάνισε· μεταξύ των θυμάτων ήταν κι ο Περικλής, γεγονός που προκάλεσε πολιτικές εξελίξεις με βαρύτητα για την Αθήνα και για τον πόλεμο.
Ας δούμε τί γράφει ο Θουκυδίδης στην Ιστορία του, 2.48
«ἤρξατο δὲ τὸ μὲν πρῶτον, ὡς λέγεται, ἐξ Αἰθιοπίας τῆς ὑπὲρ Αἰγύπτου, ἔπειτα δὲ καὶ ἐς Αἴγυπτον καὶ Λιβύην κατέβη καὶ ἐς τὴν βασιλέως γῆν τὴν πολλήν. ἐς δὲ τὴν Ἀθηναίων πόλιν ἐξαπιναίως ἐσέπεσε, καὶ τὸ πρῶτον ἐν τῷ Πειραιεῖ ἥψατο τῶν ἀνθρώπων, ὥστε καὶ ἐλέχθη ὑπ᾽ αὐτῶν ὡς οἱ Πελοποννήσιοι φάρμακα ἐσβεβλήκοιεν ἐς τὰ φρέατα: κρῆναι γὰρ οὔπω ἦσαν αὐτόθι. ὕστερον δὲ καὶ ἐς τὴν ἄνω πόλιν ἀφίκετο, καὶ ἔθνῃσκον πολλῷ μᾶλλον ἤδη.»
Αποδίδω στα νέα ελληνικά, γιατί τ’ αρχαία είναι μια ξένη γλώσσα:
«Όπως λέγεται, ο λοιμός ξεκίνησε αρχικά από κείνο το μέρος της Αιθιοπίας που βρίσκεται νότια της Αιγύπτου, και μετά πέρασε στην Αίγυπτο και τη Λιβύη και κατόπιν στο μεγαλύτερο μέρος της επικράτειας του Βασιλιά. Έπεσε στην πόλη των Αθηνών εντελώς απρόσμενα, και αρχικά άγγιξε τους κατοίκους του Πειραιά, ώστε μεταξύ τους κυκλοφόρησε η φήμη πως οι Πελοποννήσιοι θα πρέπει να είχαν ρίξει δηλητήρια στα πηγάδια, μιας και εκεί δεν υπήρχαν ακόμα κρήνες. Αργότερα όμως έφτασε και στο Άστυ των Αθηνών, και άρχισαν να πεθαίνουν πολλοί περισσότεροι άνθρωποι.»
Ο Θουκυδίδης δεν είχε εξοριστεί ακόμα απ’ την πόλη, και μολύνθηκε, αλλά επέζησε. Επίσης στην πόλη βρισκόταν και ο Ιπποκράτης, που μάλλον δοκίμασε ν’ αναμετρηθεί με το έργο της θεραπείας περιστατικών. Ο λοιμός δεν έσβησε εκείνο το έτος, αλλά επανήλθε άλλες δύο φορές, το 429 και το 427/6 π.Χ., ενώ έπληξε καί το στρατόπεδο των Σπαρτιατών καθώς και άλλες πόλεις.
Στο χωρίο των λίγων αράδων που επέλεξα, βλέπουμε πως ο Θουκυδίδης μας μεταφέρει μερικές σημαντικές διαστάσεις του φαινομένου μιας επιδημίας, τις οποίες συναντάμε και στην πραγματικότητα της εποχής μας:
Πρώτον, η νόσος είναι επείσακτη και αρχικά εμφανίζεται αλλού.
Δεύτερον, η διάδοσή της ακολουθεί μιαν ανιχνεύσιμη διαδρομή στο εξωτερικό προτού φτάσει στην Αθήνα, που είναι ο τόπος που μας ενδιαφέρει αφηγηματικά.
Τρίτον, όταν φτάνει η νόσος μέσα απ’ τους δρόμους που κουβαλούσαν τα στοιχεία της ίδιας της επιβίωσής του, ο πληθυσμός αιφνιδιάζεται, δηλαδή δεν ήταν προετοιμασμένος για κάτι τέτοιο, γιατί οι Αθηναίοι δεν περίμεναν πως ήταν πιθανό να φτάσει μέχρι τα μέρη τους.
Τέταρτον, μετά τα πρώτα κρούσματα, ξεκίνησε μια κυκλοφορία ψευδών φημών για την πιθανή προέλευση και αιτία του φαινομένου, με την επικρατέστερη εξήγηση να είναι πως οι Λακεδαιμόνιοι είχαν δηλητηριάσει τα πηγάδια, όπως ας πούμε κάποτε ο Σόλων είχε δηλητηριάσει την υδροδότηση της πόλης των Κιρραίων κατά τον Πρώτο Ιερό Πόλεμο (595-585 π.Χ.) — όμως αυτή η περίπτωση χημικού πολέμου είναι θέμα για άλλο κείμενο.
Πέμπτον, όταν τελικά αγγίζει η νόσος μεγαλύτερες συγκεντρώσεις πληθυσμού, τότε αυξάνονται και τα θύματα.
Τα θέματα που θίγει ο Θουκυδίδης σ’ αυτήν τη μόλις μία παράγραφο είναι τα ίδια που μας απασχολούν διαχρονικά στις επιδημίες, τους λοιμούς, τις πανδημίες και αφορούν:
Α. Το γεγονός πως ο κόσμος μας ανήκει σ’ ένα ευρύτερο δίκτυο άλλων κοινωνιών που βρίσκονται μακριά ή εγγύς, ώστε τελικά καμιά τους να μην βρίσκεται πολύ μακριά, μα όλες τους να βρίσκονται ασφυκτικά εγγύς μας, όπως και στην περίπτωση των Αθηνών του 5ου π.Χ. αι., και πως οι δρόμοι που μας συνδέουν μ’ αυτές τις άλλες κοινωνίες διευκολύνουν το εμπόριο και τις μετακινήσεις των προσώπων καθώς και των νοσημάτων. Πρόκειται για τους ίδιους δρόμους. Συνάμα, δεν είναι ποτέ το ερώτημα «εάν» αλλά «πότε» θα φτάσει ένα νόσημα καί σε μας.
Β. Την έγκαιρη πληροφόρηση ενός πληθυσμού, προτού φτάσει μια νόσος στην περιοχή του. Στην εποχή μας, η δυνατότητά μας να παρακολουθήσουμε την πορεία της νόσου από περιοχή σε περιοχή, καταγράφοντας την έκταση και την διάδοση της μόλυνσης των πληθυσμών που τις κατοικούν, συμβάλλει στο να συγκροτήσουμε μια πρώιμη εικόνα της οξύτητας του προβλήματος και να διαμορφώσουμε εύλογες εκτιμήσεις για το τί μας περιμένει. Κυρίως μιαν εύλογη εκτίμηση πως όντως μας περιμένει κάτι, και έτσι να μην αιφνιδιαστούμε.
Στην περίπτωση του κορονοϊού, η πληροφόρησή μας ήταν από τετραμήνου ήδη διαρκής, όμως, όπως διαπιστώσαμε απ’ την κοινή εμπειρία, είναι άλλη υπόθεση η αντίληψη που διαμορφώνει για την απειλή η επιστημονική κοινότητα, και άλλη υπόθεση η αντίληψη των πραγμάτων απ’ την κοινότητα των μη ειδικών, η εγγραφή δηλαδή του επικείμενου προβλήματος μέσα στη συνείδηση των προβλημάτων που θα βιώσει ο καθένας μας απτά στην καθημερινότητά του.
Ο αιφνιδιασμός των Αθηναίων του 5ου π.Χ. αιώνα δεν διαφέρει δραματικά απ’ τη δυσπιστία που πολλοί διατηρούν και σήμερα, πως δήθεν δεν τους αφορά πραγματικά το πρόβλημα, κι έτσι εξακολουθούν ν’ αψηφούν απαγορεύσεις και περιορισμούς. Η διάσταση μεταξύ της αντίληψης των επιστημόνων και της αντίληψης των μη ειδικών οφείλεται στο ότι για τον ειδικό επιστήμονα επαρκεί η γνώση που προσφέρει η επιστήμη και η έρευνα προκειμένου να διαμορφώσει μια τεκμηριωμένη εικόνα της απειλής, ενώ για τον μέσο άνθρωπο ή τον ιδεοληπτικό μονάχα εάν βιώσει εμπειρικά ο ίδιος στο πετσί του το πρόβλημα μπορεί κάπως να αρχίσει να το συλλαμβάνει, χωρίς τούτο βέβαια να σημαίνει πως προθυμοποιείται να εγκαταλείψει τις πλάνες του ακόμη κι έτσι.
Γ. Την επαρκή προετοιμασία που θα συμβάλει στην αποτελεσματική αντιμετώπιση ή στον περιορισμό της νόσου. Οι Αθηναίοι δεν είχαν καμία ελπίδα τότε, όμως θα μπορέσουν να έχουν κάμποσες τώρα: και τούτο πρέπει να αποδοθεί σε κόπους προσώπων και θεσμών. Σίγουρα, πάντως, η κυκλοφορία φημών και συνωμοσιολογικών θεωριών — όπως λογουχάρη η φήμη μεταξύ των Πειραιωτών του 430 π.Χ. για δηλητήρια στα πηγάδια — δεν βοήθησε στην αντιμετώπιση του λοιμού, καθώς μπορούμε να φανταστούμε πως τέτοιες φήμες θα είχαν κάποια επίπτωση στην εξέλιξη των πραγμάτων και στη διαμόρφωση συμπεριφορών του πληθυσμού.
Δ. Την κυκλοφορία απόψεων, που είναι μια διάσταση του ευρύτερου ζητήματος της πληροφόρησης γύρω από μια υπό διαμόρφωση πραγματικότητα. Στις μέρες μας, η υπερπληροφόρηση γεννά περιθώρια για πλημμελή πληροφόρηση λόγω αδυναμίας του μέσου ανθρώπου ν’ αφομοιώσει τα κρίσιμα στοιχεία, επειδή αυτά χάνονται μέσα στην πληθώρα των στοιχείων εντυπωσιασμού ή τρομολαγνείας.
Ανοίγει, ακόμα, το περιθώριο για παραπληροφόρηση λόγω του ότι σε καιρούς κρίσης όλοι αποκτούν βήμα για εκφορά απόψεων — ψάχνουμε γαρ να καλύψουμε και τον πολύτιμο τηλεοπτικό χρόνο — και πρόκειται για πρόσωπα που δεν θα έπρεπε να ακούγεται η πλανηλόγος φωνή τους, κι όμως τους παρέχεται ισότιμη πρόσβαση στο βήμα του δημόσιου διαλόγου από καιροσκόπους που διαχειρίζονται αυτό το πεδίο. Έτσι ακούγονται αβάσιμες γνώμες ενώ θα ’πρεπε ν’ ακούγεται γνώση, και κάποιες φορές, όπως πρόσφατα είδα να συμβαίνει στην πρωινή ενημερωτική εκπομπή του νέου Μέγκα, όσα ένας καθηγητής ιατρικής στο Πανεπιστήμιο της Σορβόνης εξήγησε επιστημονικά ονομάστηκαν «άποψη», αφαιρώντας τους έτσι κύρος, από τον μη ειδικό δημοσιογράφο που έθετε τα ερωτήματα και την συνάδελφό του που έσπευδε κατά δική της δήλωση να υποδύεται αχρείαστα τον δικηγόρο του Διαβόλου, θέτοντας μάλλον άχρηστα ερωτήματα που παρέλκυαν. Κοντά σ’ αυτά, έχουμε και τους διάφορους τσαρλατάνους που βρίσκουν την ευκαιρία να πουλήσουν διάφορα νεράκια, εξωτικά μαντζούνια, παραδοσιακές αλοιφές, φυτικά καταπλάσματα, και γενικά ψευδείς ελπίδες που δεν εδράζονται πάνω στις κατακτήσεις της επιστημονικής μεθόδου.
Τέλος, προκύπτει περιθώριο και για την απόρριψη της πληροφόρησης λόγω του κορεσμού που φέρνει η υπερβολική έκθεση ενός επί δεκαετία πιεσμένου ψυχικά και πτοημένου στο φρόνημα πληθυσμού σε δυσάρεστες ειδήσεις που προβάλλονται με εξαιρετικά ακατάλληλο τρόπο από ακατάλληλους παρουσιαστές ενημέρωσης, οι οποίοι μέχρι και που βάζουν τις φωνές στους καλεσμένους τους, όπως είδα στο βραδινό δελτίο ειδήσεων του ΣΚΑΪ του Σαββάτου να κάνει ο Νίκος Στραβελάκης παρά την πολυετή τηλεοπτική πείρα του. Η μετάδοση της ψυχικής έντασης και του εκνευρισμού προκαλεί αποστροφή, η οποία εκδηλώνεται με αλλαγή καναλιού ή κλείσιμο της τηλεόρασης.
Ε. Το μεγάλο πρόβλημα της απόδοσης ευθυνών σε ξένους ή σε αδυνάμους όταν επιχειρείται να βρεθεί η αιτία των αρνητικών εξελίξεων. Θυμάμαι προ δέκα-δώδεκα ημερων τον υπουργό Βασίλη Κικίλια να μιλάει για οχυρωμενη χώρα όμως προ πενθημέρου με σπασμένη τη φωνή και κοφτές ανάσες να κάνει έκκληση για προσωπικό ειδικοτήτων υγείας. Πότε έλεγε την αλήθεια; Όταν απέπνεε αυτοπεποίθηση, στιβαρότητα, και σιγουριά ή όταν έδειχνε ταραχή και φαινόταν να βρίσκεται μόλις ένα σκαλοπάτι προτού σπάσει ψυχικά; Ας δούμε τί ακολούθησε έκτοτε: στα δελτία των τελευταίων δύο-τριών ημερών θα έχετε προσέξει η συζήτηση για το καθήκον μας να αυτοπροφυλασσόμαστε κατά το δυνατόν να μεταφέρεται στις ενδεχόμενες ποινικές ευθύνες ενδεχόμενων παραβατών των απαγορεύσεων, και συνάμα σε ένα φραστικό μαστίγωμα του μαλάκα Έλληνα, με το συμπάθιο, που είναι απείθαρχος προς τας υποδείξεις. Μου έκανε πάλι εντύπωση η ένταση και τα νεύρα του Νίκου Στραβελάκη για όσους καταναλωτές βρέθηκαν στα σουπερμάρκετ, ένταση και νεύρα που δεν τον είδα να εκδηλώνει ας πούμε παραινώντας τους ολιγάρχες της ενημέρωσης ν’ αποπληρώσουν στο ακέραιο τα χρέη τους, λέω ’γω τώρα. Προτού οδηγηθούμε σε συλλήψεις και σύννομες τιμωρίες των πραγματικά δραστών υπαρκτών παραβάσεων απ’ το σύστημα δίωξης και απονομής δικαιοσύνης, θα δούμε να έχει ήδη καλλιεργηθεί ένα κλίμα που θα δικαιολογεί και το λιντσάρισμα ακόμα εάν τολμήσει κανείς να βήξει δημόσια. Η αναζήτηση και ο εντοπισμός αποδιοπομπαίων τράγων συνηθίζεται σε στιγμές κρίσης, και είναι πάντοτε ένδειξη πως έχει χαθεί ο έλεγχος της κατάστασης και η εποπτεία των μηχανισμών.
Στην Αθήνα του λοιμού του 430 π.Χ., οι ευθύνες αναζητήθηκαν στους Αιθίοπες, τους Αιγυπτίους, τους Πέρσες, και τελικά τους Σπαρτιάτες. Στην πανώλη του Ιουστινιανού, που εξόντωσε έως και τα δύο τρίτα του πληθυσμού, ερημώνοντας την αυτοκρατορία και ανοίγοντας τα εδάφη της στη σταδιακή εγκατάσταση μη ρωμαϊκών πληθυσμών που κατέβηκαν από το σύνορο του Δούναβη στα χρόνια των διαδόχων του (κυρίως μετά το 602 μ.Χ.), οι ευθύνες έπεσαν στην Αφρική και τη Μέση Ανατολή, ενώ στη μεγάλη πανώλη που έμεινε γνωστή ως Μαύρος Θάνατος (1347 κι εξής, για περίπου δύο αιώνες) η υστερομεσαιωνική Δύση έριξε τις ευθύνες σε μάγισσες με μαύρες γάτες, στην αιρετική και σχισματική Ανατολή, και στους Εβραίους, πάντως όχι στους ψύλλους και στους αρουραίους.
ΣΤ. Τη σύμπτωση μιας πολεμικής αναμέτρησης με μια κρίση υγειονομικού χαρακτήρα που απειλεί τον υπό πολιορκία πληθυσμό. Ως πολιορκία νοείται μια ολόκληρη ψυχική κατάσταση που γίνεται συλλογικά αντιληπτή από μια κοινότητα ως υπαρξιακή απειλή, και αυτό το χρονικό διάστημα ζούμε τέτοιες περιστάσεις με την κρίση του Έβρου, η οποία συνιστά κλιμάκωση της πρόσφατης έριδας των Τούρκων για τους υδρογονάνθρακες του Αιγαίου, για την ΑΟΖ, και για την Κύπρο. Οι Αθηναίοι του 430 π.Χ. τελούσαν υπό κανονική πολιορκία, αλλά κι εμείς ζούμε σε μιαν ιδιότυπη κατάσταση οιονεί πολιορκίας, με λόγο να γίνεται καθημερινά για άμυνα, για ένοπλες δυνάμεις, για φράχτες, και άλλα μέτρα οχύρωσης των συνόρων μας ενόψει μιας ασύμμετρης αλλά πολύ απτής απειλής. Η χρονική σύμπτωση των δύο περιστάσεων μπορεί να γεννήσει ένα εκρηκτικό κλίμα, καθώς για κάθε μέρα που περνάει, οι υπεύθυνοι καλούνται να διαχειριστούν δύο κρίσεις ταυτόχρονα, και η ημέρα εξακολουθεί να έχει μονάχα 24 ώρες.
Όποιος κυβερνά πρέπει να δείξει πραγματικά αποθέματα ηγετικής προσωπικότητας, ωριμότητας, και φιλόδημης συμπεριφοράς, και οπωσδήποτε να στρέψει τη σιδερένια του πυγμή όχι πάνω στους φυσικούς του συμμάχους, δηλαδή τους πολίτες, αλλά στους εχθρούς που επιζητούν να βλάψουν τον πολλαπλά πληττόμενο λαό μας.
Πρέπει να επανέλθει η ψυχραιμία στον λόγο που εκφέρουν οι υπουργοί, ακολουθώντας το παράδειγμα του πολύ καλού πρωθυπουργικού διαγγέλματος, στο οποίο ο Κυριάκος Μητσοτάκης ήξερε άριστα τί σκόπευε να πει, το είπε μετρημένα και με σταθερότητα, γιατί αυτή γεννά εμπιστοσύνη και σβήνει μέρος της αβεβαιότητας για το μέλλον. Ο πανικός, όπως θα εξηγούσε στον πρωθυπουργό και τους υπουργούς του οποιοσδήποτε σπουδασμένος στην ψυχολογία, είναι μια συλλογική εκδήλωση μιας συναισθηματικής κοινότητας, και είναι μια εκδήλωση που μεταδίδεται από πάνω προς τα κάτω.
Για τους υπόλοιπους, αυτό που θα ζήσουμε το επόμενο δίμηνο και ξανά το φθινόπωρο, και στο εξής έχει εισβάλει στη ζωή μας για πάντα, θα μας αλλάξει και θα το θυμόμαστε για μακρό διάστημα. Οι ιοί των πανδημιών αλλάζουν την Ιστορία γιατί υποχρεώνουν ανθρώπους και θεσμούς ν’ αλλάξουν. Η Ευρώπη εξήλθε από τον Μαύρο Θάνατο δραματικά διαφορετική, δυο αιώνες μετά το ξέσπασμα της νόσου, με νέες οικονομικές και πολιτικές δομές, με νέες παραγωγικές σχέσεις και δυνάμεις, με νέο πλούτο σε νέα χέρια, και νέες παραγματικότητες σε άλλους τόπους που διαδέχθηκαν σε σημασία τους παλιούς. Οι άνθρωποι που αρνούνται ν’ αλλάξουν, χάνονται είτε γιατί πεθαίνουν απ’ τους ιούς είτε γιατί οι εξελίξεις τους ξεπερνούν — τόσο απλά και τόσο Δαρβινιστικά. Πρέπει ανυπερθέτως να μην μας ξεπεράσουν οι εξελίξεις και να μην πεθάνουν οι άνθρωποί μας. Η κρίση θα δείξει από τί μέταλλο είναι φτιαγμένη η ηγεσία μας αλλά κι εμείς οι αρχόμενοι, γιατί μια κρίση είναι πάντοτε μια make or break moment.
