Γράφει ο Στέλιος Ιατρού*
Επιστρέφουμε στις δημόσιες χειρονομίες συμβολικού χαρακτήρα.
Μια εξ αυτών είναι η δοκιμή των ορίων της ανοχής του ακροατηρίου. Θα θυμάστε από προηγούμενη αρθρογραφία μου—αλλ’ ας υπενθυμίσω—πως οι δημόσιες χειρονομίες της εξουσίας δίνουν πρόσωπο στον συμβολικό διάλογο μεταξύ άρχοντος κι αρχόμενου, επιβεβαιώνοντας κι ενισχύοντας αυτήν τη σχέση των διακριτών ρόλων.
Ας δούμε ένα παράδειγμα: όταν παρίστανται οι αρχές και ο λαός σε μια παρέλαση, τα στρατιωτικά αγήματα φαίνονται να περνούν μπροστά κι απ’ τους δύο, όμως στην ουσία περνούν και χαιρετούν στρατιωτικά μόνο όταν βρεθούν μπροστά απ’ τους επισήμους, που κάθονται ή στέκονται υπερυψωμένοι σε εξέδρα ξεχωριστά απ’ τον απλό λαό, αναγνωρίζοντας την παρουσία εκείνων κι όχι των άλλων, και υποτασσόμενα ως σώματα υφισταμένων στους πολιτικούς προϊσταμένους τους, διδάσκοντας έτσι καί στον παριστάμενο λαό την υπακοή στους αιρετούς άρχοντες, μ’ έναν τρόπο που πάει πίσω στον διάλογο του Αχιλλέα με τον Πριαμίδη Λυκάονα στην Ιλιάδα του Ομήρου (Φ 35-155). Εκεί ο Πηλείδης λέγει στον ικέτη Λυκάονα πως δεν έχει άλλη επιλογή παρά να τον σκοτώσει, και πως αδίκως ο μικρός ικετεύει να τον σπλαχνιστεί ο γιος της Θέμιδας, γιατί εφόσον τρανοί πολεμιστές ήρωες θεογέννητοι, όπως ο ίδιος και ο Πατροκλος, θα υποταγούν θέλοντας και μη στην κοινή μοίρα του θανάτου, αυτός εκεί ο νεαρός που είναι ένα τίποτα γιατί ν’ αξιώνει τώρα άλλη μοίρα; Δεν γνωρίζει ποιά είναι η θέση του; Γιατί στασιάζει; Το επεισόδιο κλείνει με τον Λυκάονα να πείθεται, ν’ αφήνει τα παρακάλια, και να δέχεται το ξίφος του Αχιλλέα μεταξύ κλείδας και σβέρκου, που του διαπέρασε την καρδιά. Στο παράδειγμά μας, εφόσον οι ήρωες ηγήτορες των ενόπλων δυνάμεων με τις στολές με τα εθνόσημα και με όλην τη μεγαλοπρεπή επισημότητα των όπλων τους δέχονται ως αφεντικά τους τους αιρετούς, ποιοί είμαστε εμείς οι ανώνυμοι να τους αρνηθούμε; Δεν γνωρίζουμε τη θέση μας;
Το ανέφερα, μολονότι κάπως άσχετο με το θέμα μου, για να σας δείξω πώς λειτουργεί η άδηλη διδασκαλία στον χώρο της συναισθηματικής κοινότητας μ’ εργαλείο τις δημόσιες χειρονομίες συμβολικού χαρακτήρα προκειμένου να ενισχύσει τις δομές και τις λειτουργίες των σχέσεων εξουσίας, επιβεβαιώνοντας τις θέσεις των εκατέρωθεν συνδιαλεγόμενων, αρχόντων και αρχομένων.
Πίσω στο θέμα μου, καμιά φορά ένας άρχων προβαίνει σε μιαν ενέργεια που δεν μοιάζει να εξηγείται πρακτικά ως επιλογή ανώτερη από άλλες που εικάζεται πως του ήσαν εξίσου διαθέσιμες. Τότε γιατί την έκανε; Για το έξτρα νόημά της, που είναι το συμβολικό της περιεχόμενο. Μια τέτοια υποκατηγορία είναι οι δημόσιες χειρονομίες που αποσκοπούν στην δοκιμή της ανοχής του ακροατηρίου του, δηλαδή στο να διαπιστώσει μ’ αυτήν και μ’ άλλες παρόμοιες μέχρι πού τον παίρνει, ώστε γνωρίζοντας τα όρια να μπορέσει στο μέλλον να προβεί με όσο το δυνατόν πιο περιορισμένη βλάβη για τον ίδιο σε άλλες, πραγματικά σοβαρές χειρονομίες απολύτως πρακτικού χαρακτήρα αυτήν την φορά. Θα έχετε ακούσει την ιστορία με τον βάτραχο στο τσουκάλι, που το ανέχεται όσο ο πειραματιστής ανεβάζει σταδιακά τη θερμοκρασία, μέχρι που τελικά βράζει.
Την αξία αυτήν των συμβολικών χειρονομιών ανέδειξε και ο Θουκυδίδης στην αφήγησή του για τη διαχείριση του Μεγαρικού Ψηφίσματος στην Εκκλησία του Δήμου των Αθηναίων (Ιστορία Α΄ 139). Οι Μεγαρείς είχαν υποστεί μεγάλη πρακτική βλάβη στο εμπόριό τους με τον αποκλεισμό των πλοίων τους απ’ τα λιμάνια της Δηλιακής Συμμαχίας (Αθηναϊκής Ηγεμονίας) το 433 π.Χ., και προσέφυγαν στους Κορινθίους να πιέσουν τους Αθηναίους υπέρ αυτών. Οι δε προσέφυγαν στους Λακεδαιμονίους συμμάχους τους, και οι τελευταίοι ζήτησαν πολύ σοβαρά την ανάκληση του ψηφίσματος τρίζοντας τα σιδερένια τους δόντια. Για τους Αθηναίους αυτό θα ήταν παιχνιδάκι, ένα ψήφισμα χωρίς μεγάλο βάρος θα το καταργούσαν άνετα κι έτσι με μια χειρονομία καλής θέλησης θ’ απέφευγαν τη σύγκρουση με τη Σπάρτη. Μέχρι που ο Περικλής τους θύμισε πως αυτή η χειρονομία των Λακεδαιμονίων ήταν—το μαντέψατε—μια δημόσια χειρονομία συμβολικού χαρακτήρα που θα δοκίμαζε τα όρια της ανοχής των Αθηναίων στις απειλές των εχθρών τους, και μέχρι ποιού σημείου θα ήσαν διατεθειμένοι να υποχωρήσουν. Ο Περικλής προειδοποίησε πως εάν υποχωρούσαν τώρα στο ελάχιστο αυτό αίτημα, ευθύς οι Λακεδαιμόνιοι θα επέστρεφαν με ανώτερο αίτημα για κάτι άλλο σοβαρότερο. Εδώ χρησιμοποιήθηκε βέβαια και η πλάνη της ολισθηρής πλαγιάς, slippery slope fallacy, αλλά δημαγωγός ήταν, εριστική διαλεκτική εφάρμοζε, το πιάσατε κι εσείς το πώς μια χειρονομία για κάτι φαινομενικά ασήμαντο εξυπηρετεί την απολύτως σοβαρή σκοπιμότητα της δοκιμής των ορίων ανοχής ενός ακροατηρίου, τα συμπεράσματα της οποίας δοκιμής καθίστανται πολύτιμο εργαλείο στα χέρια του άρχοντα για όταν θα κληθεί να διαχειριστεί τα πραγματικά σοβαρά ζητήματα.
Τώρα που διαβάσατε όλο αυτό, και που δεν είναι δα και καμιά μεγάλη σοφία, θα έχετε ακόμα ένα εφόδιο για την ερμηνεία παρόμοιων σκηνικών των ημερών μας.
