Γράφει ο Κοσμάς Θεοδωρίδης.
ἐπείνασα γάρ, καὶ ἐδώκατέ μοι φαγεῖν, ἐδίψησα, καὶ ἐποτίσατέ με, ξένος ἤμην, καὶ συνηγάγετέ με
Ματθ. 25,35
Παράξενο που είναι το πλέγμα της Ιστορίας. Πώς μπλέκονται τα νήματα και πώς μικρά και φαινομενικά ασήμαντα γεγονότα έχουν μεγάλες συνέπειες. Να σας πω μια ιστορία το λοιπόν, που δεν την έχω δει άλλου έτσι βαλμένη στη σειρά και ταιριασμένη, μα βρήκα κομμάτια της σε βιβλία παλιά και ξεχασμένα.
Κοντεύουμε τα 200 χρόνια από την Επανάσταση, αλλά λίγοι γνωρίζουν ότι αυτή η επανάσταση θα μπορούσε να μην είχε γίνει ποτέ. Κι αυτό γιατί η προηγούμενη επανάσταση στον Ελλαδικό χώρο, τα Ορλωφικά, είχε αποτύχει τόσο οικτρά στην Πελοπόννησο που κινδύνευσε να την κάνει εντελώς μουσουλμανική, όπως ίσως όλο τον Ελλαδικό χώρο. Ανάμεσα στην αποτυχία της μιας επαναστάσεως και την ύπαρξη χριστιανών στον Μωριά ώστε να υπάρξει η επόμενη στέκεται ένας απρόσμενος άνθρωπος. Ο Χασάν Πασάς Τζεζαϊρλής ή Τζεζαερλής(Τουρκικά: Cezayirli Gazi Hasan Paşa).
Γνωρίζουμε ότι μετά τα Ορλωφικά και την αποχώρηση των Ρώσων έγινε μια σύσκεψη στο Ντιβάνι, το Dîvân-ı Hümâyûn, το Αυτοκρατορικό Συμβούλιο, αντίστοιχο σε μας με υπουργικό συμβούλιο. Εκεί προτάθηκε γενική σφαγή και εξολόθρευση των Ελλήνων, αδιακρίτως ηλικίας και φύλου, για να μην αποτελέσουν ξανά κίνδυνο για τους Οθωμανούς και υποχείριο των Ρώσων. Δε μιλάμε για περιορισμένου εύρους σφαγή, του τύπου που ήταν συνήθης στον τόπο και το χρόνο, κάτι που άλλωστε εγινε σε πολλές ρωμέικες κοινότητες με τα Ορλωφικά. Μιλάμε για καθολική γενοκτονία. Ομονόησαν πάντες οι σύμβουλοι, μας λένε οι ιστορικοί κι έτσι υπήρξε ο κίνδυνος, ούτε εγώ να έγραφα σήμερα Ελληνικά, ούτε εσείς να διαβάζατε. Μειοψήφισε μόνον ένας, αυτός ο παλιός πειρατής, ο Χασάν Πασάς που κατάφερε να τους μεταπείσει με το ακλόνητο οικονομικό και φορολογικό επιχείρημα για το οποίο κυρίως τον θυμόμαστε: «Εάν φονευθώσιν όλοι οι Έλληνες, ποίος θα πληρώνη το χαράτσι;» (Κωσταντίνος Σάθας, Τουρκοκρατουμένη Ελλάς, 1869, σ. 523).
Γιατί όμως ο «φιλέλλην» πασάς «έσωσεν την Ελλάδα», όπως γραφει ο Σάθας το 1869*; Τι δουλειά είχε ένας ναυτικός να τα βάλει με όλο το Αυτοκράτορικό Συμβούλιο με επιχειρήματα μάλιστα οικονομικά; Ποιό να ήταν το κινητρο του; Αναζήτησή στο ελληνικό διαδίκτυο δεν παράγει κάποια απάντηση, αλλά ήμουν πιο τυχερός στο τουρκικό. Κάποιοι γείτονες λοιπόν, αναφέρουν ως ανέκδοτη ιστορία, ότι μετα τη ναυμαχία με τον Ρωσικό στόλο στον Τσεσμε (Κρήνη Ερυθραίας), ο Τζεζαϊρλής φιλοξενήθηκε απο εναν παππά απο το Αϊβαλί. Η ευγνωμοσύνη, προς στον ποιμένα που άκουσε τον Χριστό και περιέθαλψε έναν άγνωστο και ξένο, θα μπορουσε βέβαια να ειναι σοβαρό κίνητρο. Όμως το Αϊβαλί είναι μακριά απο την Ερυθραία, όπως μια απλή ματιά στο χάρτη δείχνει. ‘Αλλωστε η σημερινή τουρκική εκδοχή** των γεγονότων, μιλάει για διαφυγή του Πασά με πλοίο προς την Κωνσταντινούπολη, κάτι που κάνει και τους Ελληνες ερευνητές να μιλανε για προβληματικό μύθο***. Γιατί ένας υψηλά ιστάμενος καπετάνιος να παει να φιλοξενηθεί απο τον παπά σε ενα ασήμαντο ψαροχώρι;
Δεν ήταν πάντα έτσι όμως η ιστορία. Στον Σαθα (σ, 513) διαβάζουμε μια πολύ διαφορετική από τη σύγχρονη τουρκική εκδοχή: μετα τη μάχη στον Τσεσμε, ο τραυματίας με πέντε πληγές Χασάν κατηγορήθηκε αδίκως για την ήττα και κυνηγήθηκε. Τη φήμη του αποκατέστησε μια τολμηρή ενέργεια του παλιού κουρσάρου. Ξεκίνησε και κατευθύνθηκε προς τον Ελλήσποντο, πληγωμένος και ρακένδυτος, στρατολόγησε 3000 άνδρες και αιφνιδίασε τους Ρώσους στη Λήμνο, ανακαταλαμβάνοντας την. Μετά από αυτή την επιτυχία, επανήλθε στην ευμένεια του Σουλτάνου και έγινε Ναύαρχος. Να λοιπόν που η ευρωπαϊκή εκδοχή ταιριάζει με μια πιθανή πορεία του ναυαγού Χασάν καθώς είναι πολύ πιθανό να πέρασε απο το Αϊβαλί πηγαίνοντας προς τα Δαρδανέλλια. Προφανώς, διαφωνεί με την επίσημη πλέον τουρκική εκδοχή η οποία ίσως αναγνωρίζοντας το μέγεθος του ανδρός, που εκτός από Ναύαρχος έγινε και Βεζύρης, μάλλον ενοχλείται απο το γεγονός οτι μετά τη ναυμαχία θεωρηθηκε υπεύθυνος και κυνηγήθηκε αδίκως, σύμφωνα τουλάχιστον με τους Ευρωπαίους ιστοριογράφους της εποχής των Ορλωφικών που μεταφράζει και επικαλείται ο Σάθας
Υπήρξε όμως ο παπάς του θρύλου; Και ποιος μπορει να ήταν; ‘Οχι χωρίς κάποια έκπληξη, γιατί μιλάμε για εποχές για τις οποίες δεν εχουμε εκτεταμένες πηγές, βρήκα ότι στις ιστορίες που μετέφεραν οι ίδιοι οι Αϊβαλιώτες για την πόλη τους, δεσπόζει η μορφή του παπά Ιωάννη Δημητρακέλλη Οικονόμου (είχε το αξίωμα του Οικονόμου). Στις προφορικές παραδόσεις, φέρεται να περιεθαλψε κάποιον Τούρκο που του έδωσε ένα δακτυλίδι, υποσχόμενος ότι όταν γίνει Βεζύρης, θα το ανταποδώσει. Σε κάποιες αναφέρεται να σώζει εναν ναυαγισμένο με τους συντρόφους του και σε κάποιες έναν κυνηγημένο. Ο Χασάν, σύμφωνα με τον Σάθα ο οποίος φαίνεται να αγνοεί την ιστορια με τον παπά στο Αϊβαλί, ήταν και τα δυο. Γνωρίζουμε σίγουρα ότι λίγο μετά τα Ορλωφικά, το 1773, οι Κυδωνίες, το θρυλικό Αϊβαλί απέκτησε αυτονομία που πλησίαζε την ανεξαρτησία και έγινε από ασήμαντος οικισμός λαμπρό κέντρο του Ελληνισμού στην Αιολική γη και μάλιστα σε κάποιες πηγές αναφέρεται ότι αυτό εγινε με Hatt-i-humayun, δηλαδή στο υψηλότατο επίπεδο.
Και βλέπουμε πράγματι, ήδη απο τον 19ο αιώνα να αναφέρεται στα βιβλία για τις θρυλικές Κυδωνίες η φιλοξενία του παπά Γιάννη στον ρακενδυτο και κυνηγημένο ναυαγό που μετά θα γινόταν σπουδαίος ως η αιτία των προνομίων και της αυτονομίας της πόλεως, και μάλιστα με ονομαστική αναφορά στον Χασάν Τζεζαϊρλή. Κι αφού μιλάμε για Αϊβαλί, έως και στον Φώτη Κόντογλου βλέπουμε να επαναλαμβάνεται η ιστορία για τον «τετραπέρατο παπά» που περιέθαλψε ενα ρακένδυτο ναυαγό που έγινε ο μέγας και τρανός Πασάς. Με τη σειρά τους, όλες αυτές οι διηγήσεις αγνοούν το συμβάν του Ντιβανίου και την μετέπειτα πολιτεία του Ναυάρχου, επικεντρωνόμενες στον τόπο τους, όπως προφανώς αγνοούν και συγκρουονται με τη σύγχρονη επίσημη τουρκική ιστοριογραφία.
Μήπως όμως αυτή η ιστορία για τη δόξα που έζησε το περίπου αυτόνομο Αϊβαλί κρύβει τη λύση στο αίνιγμα για τη μετέπειτα σκληρά φιλελληνική (φιλορωμέικη****) στάση του Χασάν; Τι θα γινόταν αν συνδέαμε τις διηγήσεις βγάζοντας για λίγο απέξω την επίσημη τουρκική; Είτε το δακτυλίδι του αιώνιου μύθου της αναγνώρισης υπήρξε είτε όχι, η ιστορία του Χασάν με τον παπά Γιάννη είναι ξεκαθαρη στις δικές μας πηγες κι ας διαφωνούν οι Τούρκοι. Η ευγνωμοσύνη του Ναυάρχου στον Οικονόμο τεκμηριώνεται και δεν ειναι προβληματικός μύθος παρά μόνον αν ακολουθήσουμε τους συγχρονους ιστορικούς της γείτονος κι όχι τους Ευρωπαίους ιστοριογράφους της περιόδου των Ορλωφικών και τον Σάθα. Μπορεί, θα σκεφτόταν κανείς, ο παπα-Γιάννης να ζήτησε στον Πασά χάρη για όλους τους Χριστιανούς εκτός απο προνομια για το χωριό του;
Είτε το έκανε είτε όχι ο Χασάν δε φαίνεται να ξέχασε ποτέ ότι ένας παπάς τον περιέθαλψε, κάτι για το οποίο δε θα πρέπει να υπαρχει ζήτημα, αφού μόνο η επίσημη συγχρονη τουρκική εκδοχή το θέτει εν αμφιβολω ενώ επιζεί ως θρύλος ακόμα και στη γείτονα. Σημειώνω ακόμη δύο γεγονότα. Πρώτον πόσο προκάλεσε έκπληξη ο Ναύαρχος κατεβαίνοντας με τον φίλο του τον Δραγουμάνο Μαυρογένη στον Ελλαδικό χώρο για την επιεικεια που εδειξε απέναντι στους Χριστιανούς μετά την αποχώρηση των Ρώσων. Και δεύτερον τη μετέπειτα στάση του, ακόμα και στο Μακελειό της Αρβανιτιάς που απήλλαξε με σκληρό τρόπο την Πελοπόννησο απο τους Τουρκαλβανούς που την λυμαίνονταν για χρόνια, αποδεκατίζοντας τους χριστιανούς μετά τα Ορλωφικά, χτίζοντας μάλιστα την διαβόητη πυραμίδα απο τα κρανία τους έξω απο την Τριπολιτσά.
Ίσως λοιπόν, το κλειδί και για την κάθετη στάση υπέρ των Ρωμηών σε εκείνο το Αυτοκρατορικό Συμβούλιο του Χασαν Τζεζαϊρλή, αλλά και μετά, να βρίσκεται εκεί. Στη βοήθεια που του έδωσε όταν ήταν ρακένδυτος, ναυαγησμένος και κυνηγημένος ένας παπάς απο το Αϊβαλί, ακολουθώντας αυτά του γραφει το Ευαγγέλιο. Και σώζοντας έναν ξένο, έσωσε ίσως το Γένος των Ελλήνων.
Αναφορές
* Σάθας Κ. Τουρκοκρατουμένη Ελλάς, Αθήνα 1869. Ακόμα και αν η “τελική λύση” που συζητηθηκε στο Ντιβάνι δεν ήταν όσο δραματική αναφέρει το 1801 ο Williams Eton, τον οποίον επικαλείται ο Σάθας, με κάθε βεβαιότητα ο Χασάν αποσόβησε επανειλημμένως σφαγές Ρωμηών απλώς και μόνο επειδή ηταν Ρωμηοί, με πρωτη βεβαια εκείνη
**Kirval, Levent (2014), ‘The Era of Ghazi Hasan Pasha of Algiers (1713-1790) and its Aftermath’, in Couto, D., Günergün, F. and Pia Pedani, M. (eds.)
*** Karachristos, Yannis. (2016). Filling in the ‘floating gaps’ in the history of the Greek Orthodox community of Ayvalık: A study in cultural memory. International Journal of Media & Cultural Politics. 12. 75-93. 10.1386/macp.12.1.75_1. Στο αρθρο φαίνεται να αμφισβητείται η αξιοπιστία πολλών λεπτομερειών μεταγενέστερων διηγήσεων, αλλά δεν είμαι βέβαιος ότι ο συγγραφέας έχει διαβάσει τον Σάθα ή τις πηγές του, όπως και ο Σάθας φαίνεται να αγνοεί πλήρως την ιστορια με τον παπά στο Αϊβαλί• άλλωστε ειναι άλλος ο σκοπός του και οχι ιστοριογραφικός
**** Βεβαια, τα νήματα της ιστορίας περιπλέκονται και συχνά δεν ακολουθούν μεγάλες αφηγήσεις. Παρά την κατά Σαθα φιλελληνική σταση του παρέμεινε αξιωματουχος που φροντιζε τα συμφέροντα της Αυτοκρατορίας κατά των φυγόκεντρων τάσεων, όπως άλλωστε και ο φίλος του ο Μαυρογένης που πρεπει να επαιξε επίσης ρολο στη φιλελληνική σταση του Ναυάρχου. Ο ίδιος Χασάν που ανέλαβε και εκκαθάρισε την Πελοπόννησο απο τους Τουρκαλβανους που την λυμαίνονταν μετα τα Ορλοφικά, με τη βοήθεια μάλιστα των Κολοκοτρωναίων, στην επική Σφαγή της Αρβανιτιάς, αργότερα σκότωσε τον ανυπότακτο γενάρχη Κωνσταντή Κολοκοτρώνη, πατέρα του Θεόδωρου. Ίσως εξ αυτού του λόγου δεν είναι τόσο γνωστή ή συζητημένη η στάση του στην εδω ιστοριογραφία.
