Αεί γεωμετρεί: οι εσωτερικές αναλογίες του πρωτοαλφαβήτου

2897

Γράφει ο Κοσμάς Θεοδωρίδης.

 

Η μεταφορά της πληροφορίας γίνεται κυρίως δια του λόγου προφορικού ή γραπτού, αλλά όχι μόνον. Από πολύ νωρίς, οι άνθρωποι ενσωμάτωσαν διάφορες πληροφορίες ή πεποιθήσεις στην τέχνη, την καθημερινότητα ή στις κατασκευές τους. Καθώς η γνώση επεκτεινόταν, οι διάφορες μαγικού ή θρησκευτικού δοξασίες συμπληρώθηκαν με κοσμολογικές διαπιστώσεις. Έτσι είναι εύκολο να βρει κανείς παραπομπές σε αντιλήψεις σχετικά με το σύμπαν και αυτό που θα λέγαμε σήμερα Επιστήμη ήδη στα ποικίλα αρχαία μνημεία των διαφόρων πολιτισμών, όπως λχ στον δικό μας Παρθενώνα ή το Ανάκτορο των Αιγών, που φέρεται να ενσωματώνει στην αρχιτεκτονική του τη Γεωμετρική φιλοσοφία, όπως την εξέφρασε ο Πλάτων. Ο Κόσμος ως δημιούργημα του Θεού υπακούει σε γεωμετρικούς κανόνες που διαιρείται σε λογικές κατηγορίες, ενώ τα βασικά στοιχεία υπακούοντας τους γεωμετρικούς/θεϊκούς κανόνες συνθέτουν τον Κόσμο, σε μια πρώιμη προσέγγιση αυτού που σήμερα θα ονομάζαμε ανάλυση και σύνθεση ή αναλυτική και συνθετική σκέψη.

Ο Αθηναίος φιλόσοφος είναι ίσως ο διασημότερος, μαζί με τον Πυθαγόρα, αυτής της σχολής με το περίφημο «ἀγεωμέτρητος μηδεὶς εἰσίτω» που λέγεται ότι ήταν γραμμένο στη θύρα της Ακαδημίας ενώ ο Πλούταρχος αναφέρεται στο περίφημο «Πλάτων ἔλεγε τόν θεόν ἀεί γεωμετρεῖν» που θεωρείται και ο πρόγονος του μνημονικού κανόνα «Ἀεὶ ὁ Θεός ὁ Μέγας γεωμετρεῖ». Ο μνημονικός αυτός κανόνας αποδίδει τα πρώτα ψηφία της σταθεράς του Αρχιμήδους π, αντιστοιχώντας τον αριθμό των στοιχείων κάθε λέξεως, δηλαδή 3,14159. Εν ολίγοις και για να μην επεκταθώ στα πολυάριθμα αντίστοιχα παραδείγματα, είναι συχνό στην Ιστορία του λόγου να έχουμε αντιστοιχίσεις με κοσμολογικές διαπιστώσεις ή πεποιθήσεις σε προσπάθειες μεταδόσεως πληροφορίας για ένα σύστημα εντός ενός άλλου. Η ίδια ή λέξη λόγος στα Ελληνικά χρησιμοποιείται με πάμπολλες διαφορετικές έννοιες, περιέχει εκτός από την ομιλία τη διαίρεση σε λογικές κατηγορίες και κυριολεκτικώς διαπερνά το σύνολο της Ελληνικής γραμματείας. Αν και σήμερα η λόγια παράδοση είναι κάπως εκτός μόδας, κάποτε ο Λόγος ήταν -και για τους χριστιανούς παραμένει- συνώνυμο του Θεού.

Έτσι, δεν είναι ίσως περίεργο που το πρωτοαλφάβητο παρουσιάζει συγκεκριμένη, αρχιτεκτονική τρόπον τινά δομή που ακολουθεί λογική αριθμητική κατανομή, όπως φαίνεται στην εικόνα. Όπως έχουμε δει προηγουμένως, ο Παλαμήδης ή όποιος άλλος ή άλλοι το δημιούργησαν χρησιμοποιώντας μορφές των γραμμικών συλλαβογραμμάτων, κατένειμαν τα γράμματα γύρω από τα πέντε βασικά φωνήεντα με τα σύμφωνα σε ομάδες των 3, 4, 5 και 6. Τη σειρά των φωνηέντων τη συζητήσαμε ήδη, αλλά τι θα μπορούσε να σημαίνει αυτή η κατανομή για τον εφευρέτη του πρωτοαλφαβήτου – που είναι βασικά το δωρικό αλφάβητο; Ποιο άλλο μήνυμα ή πληροφορία να ήθελε να ενσωματώσει; Αυτή ήταν μια ωραία σπαζοκεφαλιά, αλλά νομίζω η λύση της είναι σχετικώς απλή. Αν και ο συνολικός αριθμός των στοιχείων του Παλαμηδείου αλφαβήτου ή πρωτοαλφαβήτου, τα 23 δηλαδή, δεν είναι ιδιαίτερα γνωστός για κάποια ξεχωριστή ιδιότητα, η κατανομή τους εμπεριέχει μια σημαντική, όσο και απλή, κοσμολογική πληροφορία, αρκεί να εντοπίσεις τους λόγους με την έννοια της αναλογίας, συμφώνων και φωνηέντων. Με απλούς υπολογισμούς που μπορείτε να κάνετε και μόνοι σας χωρίς να καταφύγετε σε κάποια αυθεντία ή κάποιο άλμα πίστεως,  εύκολα διαπιστώνετε ότι το γινόμενο 3, 4, 5και 6 είναι 360, ενώ τα πέντε φωνήεντα συμπληρώνουν τον αριθμό των ημέρων ενός ηλιακού έτους.

Σήμερα μπορεί να φαίνεται απλοϊκό, για την εποχή του Παλαμήδους ωστόσο και για τον ίδιο τον εφευρέτη του πρωτοαλφαβήτου θα μπορούσε ήταν ένα σημαντικό μήνυμα με βαθύτατη θρησκευτική ή/και κοσμολογική αντιστοίχιση. Ίσως μάλιστα να εξηγεί και γιατί επελέγη αυτός ο συγκεκριμένος αριθμός στοιχείων ενώ προφανώς μπορούμε να έχουμε συστήματα γραφής με πολύ διαφορετικό πλήθος γραμμάτων. Άλλωστε, ήδη από τα πανάρχαια χρόνια στην Αίγυπτο, το ηλιακό έτος υπολογιζόταν ακριβώς έτσι, με 360 κανονικές ημέρες και 5 συμπληρωματικές τις λεγόμενες «επαγόμενες» που ήταν αφιερωμένες σε διαφορετικούς θεούς ή πλανήτες η καθεμία. Θα μπορούσε να υπάρχει ανάλογη αντιστοιχία στο πρωτοαλφάβητο;

Σίγουρα η κατανομή των φωνηέντων δεν μπορεί να είναι τυχαία και ο Παλαμήδης -αν υποθέσουμε ότι είναι ο εφευρέτης του πρωτοαλφαβήτου- στις διάφορες παραδόσεις φέρεται να ήταν βαθύς μελετητής της αστρονομίας, πέραν της αποδιδόμενης σε αυτόν εφευρέσεως σημειωτικών συστημάτων όπως το αλφάβητο και οι φρυκτωρίες.  Αν διαβάσουμε προσεκτικά μάλιστα τις διάφορες αποσπασματικές ιστορίες που τον αναφέρουν, ήταν ο πρώτος επώνυμος από τη γραμμή σκέψεως που ανέφερα παραπάνω  που θέλει τον Κόσμο να συμπεριφέρεται με αριθμητική κανονικότητα. Σε κάθε περίπτωση πάντως, η διαίρεση του πρωτοαλφαβήτου από τα πέντε φωνήεντα ταιριάζει και με την παράδοση που τον θέλει ως εφευρέτη του χαμένου για μας σήμερα παιγνίου «πέντε γραμμαί». Μπορεί όλα αυτά να συνδέονται και το πρωτοαλφάβητο να ήταν κάποιου είδους οργάνωμα με πολλαπλά νοήματα είτε θρησκευτικά είτε αστρονομικά; Σε κάθε περίπτωση, συναντάμε στην μεταγενέστερη γραμματεία την πεποίθηση ότι κάθε φωνήεν αντιστοιχεί σε ένα πλανήτη.

Για το κλασικό Ελληνικό αλφάβητο που κωδικοποιεί ως γνωστόν 7 φωνήεντα αντί των 5 του δωρικού μάλιστα, έχουμε ξεκάθαρη διατύπωση, που ίσως είναι απόηχος της Παλαμηδείου εφευρέσεως, ότι αυτά αντιστοιχούν στους 7 τότε γνωστούς πλανήτες. Έτσι στα Σχόλια του Hilgard διαβάζουμε (Grammatici Graeci, Scholia in Dionysii Thracis artem grammaticam 795b 28- 796b 9):

 Καὶ τί δήποτε ὁ τεχνικός τῶν φωνηέντων τον ἀριθμόν μέχρι τοῦ ἑπτά ὁρίζεται; Καὶ φαμεν ὅτι ἴσ[α αὐτὰ τῷ] ἀριθμῷ τῶν χορδῶν τῆς λύρας τοῦ Ἀπόλλωνος ἐποίησε ἤ κατὰ μίμησιν τῶ ἑπτὰ ἀστέρων τῶν πλανητῶν τοῦ οὐρανοῦ· πλάνητες γάρ εἰσιν ἑπτά, Κρόνος, Ζεύς, Ἄρης, Ἥλιος, Ἀφροδίτη, Ἑρμῆς καὶ Σελήνη. Ταῦτα γὰρ τα φωνήεντα τοῖς πλάνησιν ἀνάκεινται· καὶ το μεν α φασὶ τῇ Σελήνη ἀνακεῖσθαι, τὸ δὲ ε τῷ Ἑρμῇ, το δε η τῆ Ἀφροδίτη, τὸ δὲ ι τῷ Ἡλίῳ, τὸ δὲ ο τῷ Ἄρει, τὸ δὲ υ τῷ Διί, τὸ δὲ ω τῳ Κρόνῳ. Λέγονται δὲ  πλάνητες, διότι πάντων τῶν ἐν τῷ οὐρανῷ ἀστέρων ὄντων ἀκινήτων οὗτοι μόνοι κινοῦνται και περιπλανῶνται καὶ περιφέρονται, ἐναντίαν πρὸς την τοῦ πόλου ποιούμενοι κίνησιν.

 Ενώ ο C. Wachsmuth διαβάζει στον αντίστοιχο Codex Burbonicus:

φασὶ δὲ τῶν Ἑλλήνων οἱ παῖδες ταῦτα τὰ ἑπτὰ φωνήεντα δύναμιν ἔχοντα [μεγίστην τῶν στοιχείων κατὰ σύγκρισιν τῶν] πλανωμένων ἀστέρων, ὡν ἡ ἐν οὐρανοῖς δύναμις μεγίστη και χωρίς τούτων οὐδέν ἐπὶ γῆς τικτόμενον, ὡς οὐδὲν χωρίς τούτων συλλαβήν ἀποτελούμενον ἔστιν ἰδεῖν. 

Στη νεωτερική εποχή μας ίσως όλα αυτά να μοιάζουν απλοϊκά ή ίσως αφελή. Στο παρελθόν όμως η γραφή είχε και μεταφυσικό, για να μην πω μαγικό χαρακτήρα και οι άνθρωποι την έπαιρναν πολύ σοβαρά. Έχω αναφερθεί ήδη στην αριθμολογία και αριθμοσοφία που επιβιώνει σήμερα σε αποκρυφιστικούς κύκλους, αλλά και μεταξύ άλλων στη Ιουδαϊκή Γεμμάτρια (παραφθορά του γεωμετρία) ή αλλιώς Καμπάλα. Μπορεί να ακούγεται σαν να έρχεται από άλλη εποχή, αλλά η εφεύρεση του αλφαβήτου ήταν αυτό ακριβώς: από άλλη εποχή. Καθόλου δε θα πρέπει να μας παραξενεύουν οι δοξασίες που φαίνεται ότι ενσωματώνονται στο πρωτοαλφαβητο, ακόμα κι το ότι για πολύ κόσμο και για πολλούς αιώνες τα φωνήεντα αντιστοιχούσαν σε πλανήτες. Αλλά αυτό, όπως και η ίσως όχι και τόσο περίεργη απώλεια του τελευταίου ψηφίου του πρωτοαλφαβήτου από το εβραϊκό αμπτζαντ/αλφάβητο που κατά τα άλλα συντηρεί καλύτερα από όλα τα ζωντανά αλφάβητα τη δομή του δωρικού είναι θέμα για επόμενο κεφάλαιο.

Εικόνα 1: Ετρουσκικό Αλφαβητάριο, Πρωτοαλφάβητο, Ουγγαριτικό σφηνοειδές και τρία αμπτζαντ, Φοινικικό, αρχαίο Εβραϊκό και σύγχρονο εβραϊκό, μοιράζονται τη σειρά των συμβόλων, αλλά έχουν και συγκεκριμένες διαφορές. Παρατηρήστε την κατανομή των γραμμάτων σε λόγους 1 φωνήεν ανά 3, 4, 5 και 6 σύμφωνα.