Του Στέλιου Ιατρού
Στ’ αρχαία υπήρχε ένα ρήμα, το «πλάζω», συγγενές του «πλήττω» που γράφεται και
πλήσσω, όπως η θάλαττα που συνηθέστερα είναι καί θάλασσα.
Το πλάζω σημαίνει πως απομακρύνω κάποιον απ’ τον δρόμο του, του προκαλώ
σύγχυση—που βλέπουμε εδώ πως γράφεται με -υ- γιατί βγαίνει απ’ το συγχέω—τον
κάνω δηλαδή να μπερδέψει μέσα του την σωστή αντίληψη των πραγμάτων κι έτσι να
βγει απ’ τη ρότα του αρχικού προορισμού του, επομένως ουσιαστικά τον εξαπατώ,
τον παραπλανώ, και μ’ αυτό φτάνουμε στην παραπλάνηση, την πλάνη, που είναι
ομόρριζη κι αυτή με το ρήμα μας, και οδηγεί τον άνθρωπο αυτόν στην περιπλάνηση.
Με την έννοια αυτήν, της περιπλάνησης, σχετίζεται το μέσης φωνής ρήμα πλάζομαι,
περιπλανιέμαι, γνωστό απ’ το προοίμιο της Οδύσσειας, το περίφημο «ἄνδρα μοι
ἔννεπε, μοῦσα, πολύτροπον, ὃς μάλα πολλὰ πλάγχθη, ἐπεὶ Τροίης ἱερὸν πτολίεθρον
ἔπερσεν», που σημαίνει «Μούσα, τραγούδα μου για τον πολυμήχανο άντρα, που πολύ
περιπλανήθηκε σαν πάτησε την καστροπολιτεία της Τροίας την ιερή».
Η ρίζα του ρήματος μας έδωσε και τον πλάγιο (βλέπετε αυτό το -γ- που ξεφυτρώνει
διαρκώς), που είναι εκείνος που δεν ειν’ ευθύς κι άμεσος, αλλά λοξός και έμμεσος.
Λέμε για παράδειγμα πως κάτι επετεύχθη με «πλάγια μέσα» κι εννοούμε πως η
πρόθεση πίσω απ’ τα μέσα που χρησιμοποιήθηκαν δεν ήταν άμεσα και ξεκάθαρα
ορατή, ή πάλι πως τα μέσα αυτά είχαν μια τεθλασμένη και ύποπτα χαλαρή σύνδεση
με τη θεσμική νομιμότητα, πιθανώς δε και να λειτουργούσαν έξω απ’ την ευθύτητά
της, που εδώ είναι συνώνυμη με την ηθική ορθότητα, κι επομένως ο πλάγιος είναι κι
ο στραβός, ο σκολιός όπως λέμε σκολίωση την πάθηση που στραβώνει τη ράχη των
παιδιών, κι όπως έλεγαν «σκολιούς νόμους» εκείνους που ο Σόλων ο Αθηναίος
κλήθηκε να διορθώσει ως νομοθέτης στην Αθήνα των αρχαϊκών χρόνων.
Επιστρέφοντας στην ομόρριζη με το ρήμα πλάζομαι περιπλάνηση, αυτή μας καθιστά
ασκόπως περιπλανώμενους, κι έτσι ξεφεύγουμε απ’ τον ευθύ και συντομότερο
δρόμο, εκείνον που θα μας έβγαζε γρηγορότερα στον προορισμό μας, και
καταλήγουμε ν’ ακολουθούμε την πλάγια οδό, μια τεθλασμένη και μακρύτερη
διαδρομή, που μεταφορικά μας γυρνάει πίσω στην προηγούμενη κουβέντα που είχαμε
για τα πλάγια μέσα, τα μη θεσμικά, τα ύπουλα, τα προδοτικά, τα μέσα της
εξαπάτησης και της πλάνης, που περιέχουν ένα στοιχείο ανηθικότητας σε σύγκριση
με την ευθύτητα των ορθών διαδικασιών, όταν πετυχαίνουμε κάτι «δια της πλαγίας
οδού».
Τ’ αστέρια που δεν ήσαν κάθε βράδυ ορατά σε σταθερές θέσεις πάνω στον ουράνιο
θόλο ήσαν περιπλανώμενα, κι ονομάστηκαν πλανήτες αστέρες, κι επειδή τ’ αστέρια
πέφτουν εξέπεσε κι η λέξη, κι απέμειναν οι πλανήτες που δεν πέφτουν. Προσωπικά
μιλώντας, μου μοιάζει ποιητικά σάμπως ο ουρανός να ειν’ ένας αχανής ωκεανός,
όπου μέσα του κινούνται κάθε λογής ουράνια σώματα αναζητώντας την
συντροφικότητα στις τροχιές το ένα γύρω από τ’ άλλο.
Στον κανονικό ωκεανό ζουν επίσης αναρίθμητα μικροσκοπικά πλάσματα που δεν
μένουν σταθερά αλλά περιπλανώνται, και αυτό το παρατήρησε στα 1676 ο
Ολλανδός Άντον φαν Λέεοχουκ (Anton van Leewenhoek), όταν οι συνάδελφοί του
επιστήμονες έστρεφαν το μάτι τους στους ουρανούς: εκείνος το ’στρεψε στο νερό κι
είδε κάτι μικροσκοπικά σχήματα να περιπλανώνται μέσα του, ενώ δυο αιώνες
αργότερα ο Γερμανός Βίκτωρ Χένσεν (Viktor Hensen) θα πλάσει τον όρο plankton
απ’ την ίδια ρίζα του πλάζομαι.
Έτσι, όταν περιπλανήθηκε κάποια στιγμή το πλαγκτόν ως όρος της επιστήμης και
γύρισε πίσω στα ελληνικά μ’ αυτή τη νέα σημασία του, μας φάνηκε πως ήταν ξένη
λέξη και πολλοί σήμερα δεν την κλίνουν, ενώ σαφέστατα είναι ρηματικό επίθετο σε –
τος, ο πλαγκτός, η πλαγκτή, τον πλαγκτόν, κι επομένως σχηματίζει γενική «του
πλαγκτού».
Όταν τ’ ονόμασαν πλαγκτόν, φώτισαν με την ονομασία αυτή μία μονάχα όψη της
συμπεριφοράς και του ρόλου του στην «οικολογία», νεολογισμό που επίσης έπλασε ο
Χένσεν, κι αυτή η συμπεριφορά ήταν η πλαγκτοσύνη, δηλαδή η περιπλάνηση, λέξη
που υπάρχει ήδη στ’ αρχαία ελληνικά. Σήμερα γνωρίζουμε πως το πλαγκτόν τρέφει
ανώτερες μορφές ζωής, πως το φυτοπλαγκτόν ειδικότερα φωτοσυνθέτει, πως
δεσμεύει διοξείδιο του άνθρακα συμβάλλοντας έτσι στον έλεγχο των αερίων
θερμοκηπίου και στη σταθερότητα του κλίματος του πλανήτη, και συνεπώς το
μικροσκοπικό πλαγκτόν επηρεάζει τον ομόρριζο, τεράστιο πλανήτη που το
φιλοξενεί στα νερά του.
Το θηλυκό του ρηματού επιθέτου πλαγκτός, η πλαγκτή, σήμερα δεν χρησιμοποιείται
στην κοινή νεοελληνική, όμως στην αρχαιότητα Πλαγκταί Πέτραι ήσαν οι
Συμπληγάδες Πέτρες που κόντεψαν να τσακίσουν την Αργώ του Ιάσονα, και
λέγονταν έτσι το μεν πρώτον διότι δεν ήσαν σταθερές αλλά κινούνταν, το δε δεύτερο
διότι συνέπλητταν η μία την άλλη, κι επομένως βλέπουμε εδώ πώς τα δύο συγγενικά
ρήματα συμπληρώνουν το ένα τις ενέργειες του άλλου.
Πλήγμα και πληγή είναι επίσης ομόρριζα του ρήματος, αλλ’ απ’ τον συγγενικό
κλάδο του πλήττω, και περιγράφουν την πράξη αλλά και το αποτύπωμα της πράξης
που καθώς μας πλήττει θέτει σε ρίσκο τη συνέχεια της διαδρομής μας, προξενεί
ξαφνικά ένα στοιχείο βλάβης κι αβεβαιότητας στην πορεία μας, διασπά την ορθότητα
ενός πράγματος εισάγοντας τη διάσταση του σοβαρού ελαττώματος, κι όλο το
οικοδόμημα μπορεί να καταρρεύσει από ’να καίριο πλήγμα, δηλαδή ένα πλήγμα που
’ρθε την κατάλληλη ή κρίσιμη στιγμή, την οποίαν την λέμε καιρό, και συνεπώς
κινδυνεύουμε στη συνέχεια να βγούμε απ’ τον προγραμματισμένο μας δρόμο, απ’ τα
σχέδιά μας, που ήσαν τόσο άρτια κι άψογα τακτοποιημένα μέσα στο μυαλό μας,
προτού δεχθούν το πλήγμα του καιρού, δηλαδή της περίστασης, την οποία βλέπετε
πώς συντίθεται σε λέξη: απ’ το περί, παναπεί τριγύρω, και τη στάση, παναπεί την
κατάσταση, όλ’ αυτά που βρίσκονται σταθερά τριγύρω μας, και δεν περιπλανώνται,
αν και το πλήγμα τους μπορεί να στείλει εμάς στην περιπλάνηση, εάν μας βγάλει απ’
τη πορεία μας και μας ρίξει στην αβεβαιότητα μιας απροσδόκητης κίνησης μακριά
απ’ τον αρχικό μας σχεδιασμό.
Καμιά φορά, κάτι φαινομενικά ασήμαντο, όσο το μικροσκοπικό πλαγκτόν, μπορεί
να συμβάλει σε μια μεγάλη εξέλιξη, σε μίαν απρόβλεπτη περιπέτεια, που είναι κατά
τον Αριστοτέλη η στροφή των πράξεων προς την αντίθετη κατεύθυνση. Λογουχάρη,
απ’ τα μέσα του 19ου αιώνα το συστηματικό κυνήγι της φάλαινας, που ήταν
θηρευτής στην κορυφή του τροφικού κύκλου των ωκεανών, έπληξε τη σταθερότητα
του κύκλου μέχρι τη βαθμίδα του πλαγκτού, και τώρα οι ωκεανοί δεσμεύουν
λιγότερο διοξείδιο του άνθρακα, που αυξάνεται ολοένα στην ατμόσφαιρα
ανεβάζοντας τη θερμοκρασία του πλανήτη, λιώνοντας τους πάγους, που έχουν γλυκό
νερό και διαφορετική πυκνότητα απ’ το αλμυρό, και διασπά την υποθαλάσσια ροή
των ωκεάνιων ρευμάτων που συνδέονται με την ομοιομορφία του χερσαίου κλίματος,
και συνάμα οι πάγοι επίσης κρατούσαν δεσμευμένο μέσα τους διοξείδιο του άνθρακα,
που κι αυτό απελευθερώνεται τώρα στην ατμόσφαιρα, συμβάλλοντας κι από άλλη μία
πλευρά στην αύξηση των αερίων θερμοκηπίου και την άνοδο του θερμικού φορτίου
που εγκλωβίζεται στον πλανήτη, που επισπεύδει και παροξύνει την κλιματική
αλλαγή.
Και τώρα εφαρμόστε αυτά όλα στις περιστάσεις της ζωής σας, γιατί επιστράτευσα τα
γλωσσικά και τα οικολογικά για να σας μιλήσω για όλες εκείνες τις μικρές εξελίξεις
που συμβαίνουν στον βίο, που μας μοιάζουν ασήμαντες, όμως αποκτούν μια
βαρύνουσα θέση στη μεγάλη εικόνα των πραγμάτων.
