Γράφει ο Κοσμάς Θεοδωρίδης.
Πολλά περίεργα συμβαίνουν γύρω από την ιστορία του Παλαμήδους κι όποιος ασχοληθεί το διαπιστώνει εύκολα. Το πλέον περίεργο είναι η πλήρης απουσία του ονόματος του από τα Ομηρικά έπη. Πώς είναι δυνατόν κάποιος που φέρεται να έπαιξε τόσο σημαντικό ρόλο στην Τρωική εκστρατεία να απουσιάζει τελείως από τα κυριότερα έργα που την περιγράφουν; Πολύ περισσότερο όταν πρόκειται για κάποιον στον οποίον αποδίδονται τόσες και τόσο πρωτοποριακές εφευρέσεις, μεταξύ των οποίων το αλφάβητο. Το ερώτημα απασχολούσε ήδη από την αρχαιότητα τους διάφορους μελετητές των επών και συνεχίζει. Γιατί ο Όμηρος αποφεύγει κάθε αναφορά στον γιο του Ναυπλίου και τον γνωρίζουμε μόνο από αποσπάσματα διηγήσεων άλλων έργων που έχουν χαθεί όπως τα Κύπρια;
Μια πρώτη απάντηση που δίνεται από τον Φιλόστρατο, ότι δηλαδή ο Όμηρος δεν ήθελε να επισκιάσει τη δόξα του κυρίου ήρωά του Οδυσσέα, καθώς ο τελευταίος ήταν ο ηθικός αυτουργός και με δικό του δόλο εκτελέστηκε ο Παλαμήδης.
πέμπτον δ᾽ ἠρόμην· τί παθὼν Ὅμηρος τὸν Παλαμήδην οὐκ οἶδεν, ἢ οἶδε μέν, ἐξαιρεῖ δὲ τοῦ περὶ ὑμῶν λόγου; ‘εἰ Παλαμήδης’ εἶπεν ‘ἐς Τροίαν οὐκ ἦλθεν, οὐδὲ Τροία ἐγένετο· ἐπεὶ δὲ ἀνὴρ σοφώτατός τε καὶ μαχιμώτατος ἀπέθανεν, ὡς Ὀδυσσεῖ ἔδοξεν, οὐκ ἐσάγεται αὐτὸν ἐς τὰ ποιήματα Ὅμηρος, ὡς μὴ τὰ ὀνείδη τοῦ Ὀδυσσέως ᾄδοι.’ (Βίος Απολλωνίου Τυανέως, 4.16)
και πέμπτο ρώτησα: «Τι έπαθε ο Όμηρος κι αγνοεί τον Παλαμήδη ή μήπως τον γνώριζε, αλλά τον κράτησε έξω από την ιστορία σας;» και μου είπε (το φάντασμα του Αχιλλέως) : «Αν ο Παλαμήδης δεν ήρθε στην Τροία, τότε ούτε η Τροία υπήρξε ποτέ. Επειδή όμως ο σοφότατος και μαχιμότατος αυτός άνδρας πέθανε εξαιτίας του Οδυσσέως, ο Όμηρος δεν τον βάζει στα ποιήματα για να μην τραγουδήσει τις ντροπές του Οδυσσέως.»
Μια άλλη απάντηση βεβαίως θα ήταν ότι υπήρχε κάποιου άλλου είδους αντιπαλότητα, καθώς ο Παλαμήδης αναφέρεται μεταξύ άλλων και ως εποποιός. Θα μπορούσε να ήταν η αντιζηλία η αιτία για την απάλειψη του Παλαμήδους από τα Ομηρικά έπη; Ίσως, άλλωστε άπτεται και των μεγίστων ανδρών ο φθόνος, κατά Σούδα. Ωστόσο και στις συντηρητικότερες χρονολογήσεις, οι δυο άνδρες απέχουν αιώνες. Μήπως ήταν κάτι θα λέγαμε πιο χειροπιαστό; Ίσως μπορούμε να καταλάβουμε γιατί ο Όμηρος, συνεχιστής της προφορικής παραδόσεως της μεταφοράς των επών και τυφλός ο ίδιος, θα είχε αυτονόητα εχθρική στάση προς κάποιον που εφηύρε ένα σύστημα το οποίο δεν μπορεί να μάθει και θέτει σε θανάσιμο κίνδυνο τον κλάδο του, όπως και εν τέλει έγινε. Είχε κάθε λόγο συντεχνιακό θα λέγαμε σήμερα να εχθρεύεται τον εφευρέτη του αλφαβήτου.
Αυτή η εκδοχή ωστόσο, αν και φαινομενικώς πραγματιστική, είναι αναντίστοιχη του μεγέθους του ανδρός και είναι δύσκολο να τη δεχθώ ως μόνο κίνητρο για την εξάλειψη του ονόματος του Παλαμήδους από τα Ομηρικά έπη. Εξάλλου, αν και η καταγραφή των ποιημάτων έχει προταθεί από τον Powell ως κίνητρο για την εφεύρεση του αλφαβήτου, φαίνεται ότι είχε πολύ μικρή πραγματική επίδραση στους ραψωδούς για αιώνες. Γνωρίζουμε ότι η πρώτη καταγραφή των Ομηρικών ποιημάτων έγινε επί Πεισιστράτου, αιώνες μετά και την νεότερη χρονολόγηση τους. Επίσης είναι πολύ δύσκολο να πιστέψουμε ότι ο Όμηρος θα φερόταν ως κάποιας μορφής Λουδίτης ή σύγχρονος συνδικαλιστής που αισθάνεται ότι απειλείται η συντεχνία του από μια αναδυόμενη τεχνολογία χωρίς άλλο κίνητρο.
Στο Σούδα ωστόσο διαβάζουμε και κάτι άλλο που μπορεί να κρύβει το μυστικό στο γιατί εξαλείφθηκε το όνομα του Παλαμήδους από τα Ομηρικά έπη και όχι μόνο:
Παλαμήδης Ναυπλίου και Κλυμένης, Ἀργεῖος ἐποποιός. (…) Τὰ δὲ πονήματα αὐτοῦ ἠφανίσθη ὑπὸ τῶν Ἀγαμέμνονος ἀπογόνων διὰ βασκανίαν. Ὑπολαμβάνω δὲ καὶ τὸν ποιητὴν Ὅμηρον αὐτὸ τοῦτο πεπονθέναι καί μηδεμίαν τοῦ ἀνδρὸς μνήμην ποιήσασθαι. Ὅτι ἠφανίσθη τὰ Παλαμήδους ποιήματα διὰ βασκανίαν ὑπό Ὁμήρου· ἅπτεται δὲ καὶ τῶν μεγίστων ἀνδρῶν ὁ φθόνος, ὅς εἴη μοι μὴ παρεισέδυ τῷ βίῳ ἤ παρεισδὺς μὴ μοῦ περιέσοιτο. Ἐῤῥέτω δὲ καὶ ἀπέστω· ὅσα γὰρ δέδηγμαι τὴν καρδίαν καὶ οἷα δέδορκα τῷ μακρῷ χρόνῳ, άλλ’
«εἴη μοι ὁ βίος πανεπάρκιος, ὄμμα βαλοι δὲ μήποτε ἐφ´ ἡμετεραις ἐλπίσι βασκανίη»
φασί τις τῶν ποιητῶν
Τι μας λέει εδώ λοιπόν ο Σούδας; Όχι μόνο ότι ενδεχομένως ο Όμηρος φθονούσε τον Παλαμήδη ως εποποιό, αλλά ότι η εξαφάνιση των έργων του ήταν αποτέλεσμα διώξεως από τους απογόνους του Αγαμέμνονος. Αν ο Σούδας έχει δίκιο, μιλάμε για την πρώτη πολιτική δίωξη έργου πνευματικού ανθρώπου στην Ιστορία. Είναι δυνατόν να έγινε κάτι τέτοιο; Η ιστορία του Παλαμήδους, όπως μπορεί να ανασυσταθεί από τις διάφορες διηγήσεις και μύθους μας δείχνει ότι δεν αποκλείεται – κάθε άλλο. Και η δραματική συνέχεια του Σούδα που γράφει σε καταπληκτικά Ελληνικά αυτό που θα λέγαμε σήμερα «μακριά από μας» δείχνει ότι ακόμα και την εποχή του ήταν κοινή πεποίθηση ότι είχε υπάρξει εκκαθάριση του ονόματος και των έργων του Παλαμήδους. Πώς και γιατί να έγινε μια τέτοια εκκαθάριση όμως;
Αυτό είναι κάτι που μας πάει πίσω στο μεταίχμιο της καταρρεύσεως της εποχής του Χαλκού και τον πρώτο καταγεγραμμένο Ελληνικό εμφύλιο που διεξήχθη τότε, αν δεν συνετέλεσε θεμελιωδώς σε αυτήν την κατάρρευση. Και πράγματι, ο εμφύλιος αυτός είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με τη μορφή του Παλαμήδους, όπως και την μετάβαση από τις Γραμμικές γραφές στο αλφάβητο. Αλλά αυτό είναι θέμα για επόμενο επεισόδιο.
