Γράφει ο Κοσμάς Θεοδωρίδης.
Στις ερασιγευστικές μου περιπλανήσεις γνώρισα τον Shaji Mathew, έναν Αμερικανό ιατρό ινδικής καταγωγής που είχε εκ παραλλήλου και μια εταιρεία εισαγωγής ελληνικών οίνων στις ΗΠΑ. Τώρα θα μου πείτε, γιατί ένας γιατρός ινδικής καταγωγής να ασχοληθεί με την εμπορία ελληνικών προϊόντων; Αυτό ήταν το ενδιαφέρον, ο Shaji καταγόταν από μια οικογένεια Θωμαϊστών Χριστιανών της Κεράλα, περιοχή που κατα παράδοση εκχριστιανίστηκε απο τον Απόστολο Θωμά. Και από αυτή την μάλλον μακρινή σύνδεση πήγαζε η πεποίθηση του ότι είμαστε περίπου συγγενείς ή μήπως να το πω ανήκουμε στην ίδια συλλογικότητα; Σε κάθε περίπτωση, έδωσε έναν ευγενικό αγώνα υπερ της Ελλάδος και των οίνων της μέχρι που δυστυχώς τον χάσαμε.
Τον τελευταίο καιρό λοιπόν, καθώς σκέπτομαι την καταγωγή της γραφής μας και τη γλώσσα, η περιπτωση του Shaji, όπως και πλείστες άλλες (φιλ-)Ελλήνων ξενικής καταγωγής τριγυρνάει στο μυαλό μου. Τι είναι εκείνο που δίνει τέτοια δύναμη στον κόσμο στον όρο ελληνικός; Ακόμα και σήμερα που η Ελλάς δεν διάγει μια ιδιαιτέρως λαμπρή περίοδο, αλλά ευρίσκεται μάλλον σε περίοδο πολιτικής, δημογραφικής και οικονομικής δυσκολίας να μην πω παρακμής. Τι κάνει αυτό που λέγεται κάθε εκκλησία και πρεσβεία, κάθε καμπαναριό και πομπός της «Φωνής της Ελλάδος»; Είναι βέβαια η εκτίμηση της ιστορικής, διαχρονικής δύναμης. Είναι όμως και κάτι άλλο, εντελώς εκτός ακαδημαϊκής ή πολιτικής μόδας: η ανάμνηση της Αυτοκρατορίας. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που πολλοί ομόδοξοι μας έχουν ακριβώς αυτό τον τίτλο. Για παράδειγμα οι ελληνορθόδοξοι στον αραβικό κόσμο ονομάζονται μελκιτες, πιστοί στο βασιλέα – των Ρωμαίων.
Κι εδώ είναι το ακόμα πιο ενδιαφέρον: υπάρχουν και πολλοί που δεν συνδέονται με τον Ελληνισμό μέσω της θρησκείας, αλλά μέσω άλλων φαινομένων. Που συνδέονται ωστόσο με άλλες αυτοκρατορικές περιόδους των Ελλήνων. Κι αυτές οι φάσεις του ελληνισμού είναι μάλλον παραγνωρισμένες. Με μια γρηγορη ματιά, διακρίνουμε τουλάχιστον πέντε αυτοκρατορικές φάσεις Ελλήνων με επίκεντρο το Αιγαίο και με διεθνή εμβέλεια – διότι βεβαίως Έλληνες και Ελληνόφωνοι έφτιαξαν κράτη και αυτοκρατορίες ως τα πέρατα του τότε γνωστού κόσμου. Η κατανόηση και μελέτη της αυτοκρατορικής διαστάσεως του Ελληνισμού νομίζω ότι ρίχνει φως και προσφέρει σημαντικά αναλυτικά εργαλεία σε όσους ασχολούνται με την ιστορική ή πολιτική έρευνα. Τα νήματα που διατρέχουν την Ιστορία από κάθε μια από αυτές τις περιόδους σχηματίζουν ως σήμερα τον πλούσιο τάπητα του Ελληνικού και σε κάποιες περιπτώσεις του οικουμενικού παρόντος.
Σε κάθε περίοδο πρωταγωνιστεί ένα άστυ και αυτό που σήμερα αναγνωρίζουμε ως Γένος των Ελλήνων, αυτοπροσδιορίζεται με διάφορα ονόματα. Από κάθε περίοδο, πολύ εντυπωσιακά, μπορούμε να δούμε ξεκάθαρα οντότητες, οργανωμένα συστήματα ή οργανώματα, που υπάρχουν, λειτουργούν και αναπαράγονται καθημερινά, ενίοτε μάλιστα κυριαρχούν, ως σήμερα. Έχει ενδιαφέρον βεβαίως η συζήτηση των διαφορών ανάμεσα σε Έλληνες και Ελληνόφωνους, που στα πλαίσια των αυτοκρατοριών και των κυρίαρχων ιδεολογιών τους ή των επιμέρους κοινοτήτων στις οποίες ανήκαν, μπορεί να μην αυτοπροσδιορίζονταν ως Έλληνες. Όπως όμως θα δείτε, ο Ελληνισμός ως φαινόμενο εκδηλώνεται κυρίαρχα ως διαχρονική αυτοκρατορία του λόγου και των οργανωμάτων του. Σε κάθε περίπτωση η σύνοψη των Αιγαιακών Αυτοκρατοριών από Ελληνόφωνους, αυτοπροσδιοριζόμενους με το όνομα Έλληνες ή τα εναλλακτικά του, αλλά και η ακτινοβολία τους πολύ πέρα από τα όρια του Γένους στο χώρο και τον χρόνο, θεωρώ ότι είναι αποκαλυπτική.
Πριν την Πρώτη Αυτοκρατορία: η γνώση της Κνωσού
Πριν την πρώτη επιβεβαιωμένα ελληνόφωνη αυτοκρατορία, υπήρχε στο Αιγαίο τουλάχιστον μια προηγούμενη, η Μινωική με ευρεία πλην κάπως παραγνωρισμένη σήμερα εμβέλεια στη Μεσόγειο έως τον Εύξεινο. Δεν υπάρχει συμφωνία ως προς το ποια γλώσσα μιλούσε, αλλά φαίνεται ότι είχε ήδη αρχίσει την πορεία της προς την ακμή από την 3η χιλιετία πΧ. Στην πραγματικότητα γνωρίζουμε πολύ λίγα για αυτή την περίοδο πέρα από την εξαιρετική τέχνη που την διακρίνει. Ίσως πιο σημαντική από την Τέχνη ωστόσο είναι η απόδοση στη Μινωική περίοδο της πρώτης διεθνώς επιβεβαιωμένης και καθολικώς αποδεκτής γραφής στον Αιγαιακό χώρο γραφής της Γραμμικής Α. Αυτό είναι σύμφωνο με τη διήγηση που μιλά για εφεύρεση της γραφής στην Κρήτη από τις Μούσες – και του αλφαβήτου από τον Παλαμηδη. Προφανώς δε γνωρίζουμε πώς αποκαλούσαν οι Μινωίτες τους εαυτούς τους, ούτε αν το όνομα Πελασγοί που συναντάμε στη μεταγενέστερη γραμματεία αναφέρεται σε αυτή ή άλλη περίοδο.
Η Πρώτη Αυτοκρατορία: Μυκήναι
Πρώτη επιβεβαιωμένη αν και επίσης λίγο μελετημένη, ελληνόφωνη και αυτοπροσδιοριζόμενη ως (παν)ελληνική αυτοκρατορία του Αιγαίου είναι η Μυκηναϊκή αυτοκρατορία, οι Αχαιοί. Πότε ξεκίνησε αυτή η αυτοκρατορία δεν είμαστε βέβαιοι, ωστόσο τον 15ο αιώνα π.Χ. έχουμε ξεκάθαρες γραπτές αποδείξεις. Στις πινακίδες της Γραμμικής Β στην Κνωσό, τελευταία και στην Πύλο, που γράφουν ξεκάθαρα Ελληνικά, αλλά και κρίσιμα, στις πινακίδες των των Χετταίων. Εκεί διαβάζουμε για την εξέγερση ενός συνασπισμού πολιτειακών οντοτήτων με το όνομα Assuwa, έτυμον κατά πάσα πιθανότητα του δικού μας Ασία, που έλαβε τη στήριξη του βασιλέως των Αχαιών. Λίγο αργότερα αναφέρουν την εκστρατεία του Ατταρσιγια στην Μικρά Ασία, γύρω από την ελεγχόμενη από τους Αχαιούς περιοχή της Μιλήτου, κάποιου δικού μας Ατρέως ή ίσως Ατρείδου, καθώς έχει προταθεί ότι ο Χιττιτικός όρος μπορεί να είναι γενική. Είναι η αυτοκρατορία που κυριαρχεί για πρώτη φορά επιβεβαιωμένα ελληνόφωνη ηγεσία και δυναστεία στις δυο ακτές του Αιγαίου με ευρήματα από την κοιλάδα του Αλιάκμονος έως την Κρήτη, αλλά και εποικίζεται η Κύπρος και ίσως ο Πόντος και η Μέση Ανατολή -που σε κάθε περίπτωση αποκτούν εμπορικές σχέσεις.
Από την Κρήτη και τη γραφή της που σήμερα λέμε Γραμμική Α φαίνεται ότι πήραν οι Μυκηναίοι το δικό τους σύστημα τη Γραμμική Β στην οποία γράφονται τα πρώτα γνωστά Ελληνικά. Αναγνωρίσιμα Ελληνικά ήδη τον 17ο αιώνα πΧ, αν αποδεχτούμε το βότσαλο της Καυκανιάς. Η φάση αυτή λήγει με την πτώση των Ατρειδών στις αναταραχές την περίοδο μετά την πτώση της Τροίας. Από αυτή τη φάση ωστόσο και λίγο πριν τα Τρωικά σύμφωνα με τις αρχαίες παραδόσεις και πηγές περί Παλαμήδους, μας μένει μια τεχνολογία που θα αποδειχθεί πανίσχυρη και διαρκής, το αλφάβητο. Στη φάση αυτή τα μέλη του Γένους περιγράφονται στις πινακίδες με τα τοπωνυμικά τους, τα περισσότερα από τα οποία επιβιώνουν ως σήμερα, αλλά και με τους γενικούς ομηρικούς όρους Αχαιοί, Αργείοι, Δαναοί και βεβαίως Πανέλληνες. Τείνω να αποδεχθώ την άποψη του Σμερδαλαίου ότι ο όρος Ίωνες έχει κοινή καταγωγή με τον όρο Αχαιοί, όπως άλλωστε περιγράφει η μυθολογία, αλλά και το προφανές, ότι οι περισσότεροι όροι για το Γένος των Ελλήνων στις γλώσσες της Ασίας σχετίζονται με αυτά τα δυο ονόματα και ενδεχομένως τον πρόγονο του, με τα παράγωγα του Yunan και Yavan.
Η Δεύτερη Αυτοκρατορία: Αθήναι
Αν και οι Πανέλληνες φαίνεται ότι συνέχισαν να ζουν ανεξάρτητοι από ξένη κηδεμονία στον Ελλαδικό τουλάχιστον χώρο μετά την πτώση των Ατρειδών, καμία τοπική δύναμη ή αρχή δεν κυριάρχησε για αιώνες. Επόμενη αυτοκρατορία θα δει ο Ελληνισμός με την Αθηναϊκή Ηγεμονία, μετεξέλιξη της Δηλιακής Συμμαχίας. Εδώ μιλάμε πλέον για την Αξονική Εποχή από όπου μας έρχονται ιδέες και οργανώματα που κυριαρχούν ως τις ημέρες μας, από την επιστήμη και τη φιλοσοφία, έως το θέατρο και τη συστηματική λογική. Μια ενδιαφέρουσα διαφορά αυτής της αυτοκρατορίας είναι πως δεν είχε την κλασική αυταρχική δομή γύρω από έναν κληρονομικό αυτοκράτορα, εν αντιθέσει προς την αμέσως επόμενη που την ακολούθησε πολύ γρήγορα, αυτή του Αλεξάνδρου. Έτσι η Αθηναϊκή αυτοκρατορία απηχεί περισσότερο τα σημερινά δυτικά πολιτεύματα που έχουν ως πρότυπο την Αμερικανική ή τη Βρετανική διακυβέρνηση. Στην πράξη βεβαίως η Ηγεμονία ήταν ξεκάθαρα αυτοκρατορική δύναμη και όπως λέει ο Θουκυδιδης, ἐγίγνετό τε λόγῳ μὲν δημοκρατία, ἔργῳ δὲ ὑπὸ τοῦ πρώτου ἀνδρὸς ἀρχή.
Από την περίοδο αυτή, έχουμε κληρονομιά το δημοκρατικό πολίτευμα και τη συνειδητοποίηση ότι μπορεί να υπάρξει κράτος όπου ο πρώτος να εκλέγεται και όχι να κληρονομεί τη θέση. Επίσης, όπως προείπα, πλήθος άλλα οργανώματα και πολιτιστικά επιτεύγματα. Στη γλώσσα έχουμε την επιστροφή των Ιώνων/Αχαιών σε κυρίαρχη θέση και της Αττικής ως γλώσσας κύρους, αλλά και τη μεταρρύθμιση και υιοθέτηση του Μιλησιου τοπικού αλφαβήτου από την Αθήνα, λίγο μετά την πτώση των Τριάκοντα Τυρράνων. Έχουμε δηλαδή αυτό που σήμερα αναγνωρίζουμε ως Ελληνικό αλφάβητο, ξεκάθαρα διαφορετικό από το 23-γραμματο δωρικό πρωτοαλφάβητο του Παλαμήδους. Οι Πανέλληνες του Ομήρου, γίνονται πλέον απλώς Έλληνες, αλλά και Γραικοί, και αρχίζουν να διαμορφώνουν τα χαρακτηριστικά του Γένους, στηριγμένα στην κοινή καταγωγή, έθιμα, γλώσσα και θρησκεία.
Η Τρίτη Αυτοκρατορία: Αιγαί και έως τα πέρατα
Η Τρίτη Αυτοκρατορία ξεκινάει στα εδάφη της Μακεδονίας στην κοιλάδα του Αλιάκμονος, κατάντη της Αιανής όπου έχουν βρεθεί εξαιρετικά μυκηναϊκά ευρήματα. Από τις Αιγές εξαπλώνεται σε όλο το Αιγαίο, πρώτα με τον Φίλιππο και μετά βεβαίως με τον γιο του Αλέξανδρο, τον μαθητή του Αριστοτέλους και γνωστό σήμερα ως Μέγα, που φτάνει τα όρια του Ελληνισμού ως τους Ινδούς. Κι αν κατά τη διάρκεια της Αθηναϊκής ηγεμονίας είχαμε μια πραγματική έκρηξη ιδεών και οργανωμάτων, κατα τη Μακεδονική περίοδο είχαμε πλήρη ανάπτυξη όλων των θεσμών που επέτρεψαν τον πολλαπλασιασμό και τη διάδοση τους σε μεγάλα τμήματα της τότε οικουμένης.
Το Μουσείο, αυτό το πρότυπο Πανεπιστήμιο της αρχαιότητος και βέβαια η Μεγάλη Βιβλιοθήκη του για παράδειγμα. Στη γλώσσα έχουμε την γενίκευση της Αλεξανδρινής Κοινής που επιβιώνει, παρά τις περί του αντιθέτου προσπάθειες, ως τις μέρες μας ενώ στη γραφή έχουμε την εξαιρετική εφεύρεση του πολυτονικού συστήματος από τους Αλεξανδρινούς γραμματικούς. Το Γένος αυτοπροσδιορίζεται ως Έλληνες και Γραικοί. Μετά τη ναυμαχία του Ακτίου και το θάνατο της Κλεοπάτρας το 30 πΧ, καταλήγει η τελευταία Ελληνιστική δυναστεία της Μεσογείου ενώ στα μέρη των Ινδιών φαίνεται ότι ο τελευταίος ηγεμών, Στράτων Γ´ ο Φιλοπάτωρ, καταλήγει γύρω στο 10μΧ. Με το τέλος του αρχίζει η πρώτη περίοδος που το Γένος θα παραμένει υπό τη διοίκηση ξένων.
Η Τέταρτη Αυτοκρατορία: Κωνσταντινούπολις
Και αυτή η Αυτοκρατορία παρήλθε βεβαίως και αντικαταστάθηκε από την Ρωμαϊκή. Ωστόσο οι ιδέες και τα οργανώματα που είχαν δημιουργηθεί νωρίτερα και κατά τη διάρκεια των Ελληνιστικών χρόνων, επέτρεψαν μια απρόσμενη επαναφορά του Ελληνισμού στο επίκεντρο της Ιστορίας, καθώς η Ρώμη επηρεάστηκε βαθειά και αργότερα υιοθέτησε ελληνιστικά συστήματα, πεποιθήσεις και κοινότητες σε τέτοιο βαθμό που μετετράπη σταδιακώς από ελληνίζουσα σε αναγνωρίσιμα Ελληνική Αυτοκρατορία.
Ίσως όχι τυχαία, ο βασικός καταλύτης αυτής της μεταβάσεως, η χριστιανική θρησκεία, αν και χρονολογουμένη στους ρωμαϊκούς χρόνους, έχει ξεκάθαρη ελληνιστική υπογραφή: η μεν Παλαιά Διαθήκη από την Αλεξανδρινή μετάφραση των Ο’, η δε Καινή γραμμένη εξ ολοκλήρου στην Αλεξανδρινή γλώσσα. Με μοχλό τη νέα θρησκεία και όχι μικρό ρόλο μιας Ελληνίδος, της Ελένης και του υιού της Κωνσταντίνου, ξεκίνησε μια νέα Ρώμη και εξ αυτής μια νέα, Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Μετ´ ου πολύ η Ανατολική Ρωμαϊκή έγινε βεβαίως αναγνωρίσιμα Ελληνική, άλλωστε ως Γραικική είναι γνωστή στους δυτικούς και βόρειους της γείτονες. Το πότε είναι συζητήσιμο, αλλά από η στιγμή που αυτός ο υιός της Ελληνίδος γίνεται Αυτοκρατωρ και μεταφέρει την πρωτεύουσα στην Κωνσταντινούπολη, είναι ξεκάθαρο ότι πνέει νέος άνεμος για το Γένος.
Από αυτή την Αυτοκρατορία έχουμε διαρκή κληρονομιά τη χριστιανική θρησκεία, με τα δόγματα και την οργάνωσή της, ίσως το δεύτερο πιο διαδεδομένο οργάνωμα του Ελληνικού κόσμου, αν δεχτούμε το Παλαμήδειο αλφάβητο ως πρώτο, αλλά και το κωδικοποιημένο νομικό σύστημα. Η θρησκεία, η εκκλησιαστική ιεραρχία και ιεραποστολή αποτέλεσε το όχημα όχι μόνο για μεταφυσικές δοξασίες που κυριάρχησαν στον κόσμο, αλλά και μια σειρά άλλα οργανωματα που έλκουν την καταγωγή από προηγούμενες αυτοκρατορίες, από τη φιλοσοφία έως τη γραφή και το αλφάβητο.
Η γλώσσα παρέμεινε εντυπωσιακά ίδια, χάρη στην επιρροή της Εκκλησίας, αλλά και γιατί εθεωρείτο μαζί με τη θρησκεία πολύτιμο αγαθό της κοινωνίας. Η γραφή παρά τις παλαιογραφικές διαφοροποιήσεις και αλλαγές που είχαν επίπτωση στη μετάδοση κάποιων χειρογράφων, παρέμεινε παρόμοια. Σε αυτή την περίοδο οφείλουμε βεβαίως και το Κυριλλικό αλφάβητο, την επέκταση δηλαδή του αλφαβήτου προς τους Σλάβους ή ίσως θα λέγαμε την ίδρυση της αλφαβητικής Ανατολής. Τα μέλη του Γένους αυτοπροσδιορίζονταν ως Ρωμαίοι, Γραικοί και Έλληνες. Αν και ο τελευταίος αυτός ο όρος είχε πολλές φορές θρησκευτική διάσταση, η γλώσσα και τα γράμματα αναγνωριζόταν ξεκάθαρα ως Ελληνικά. Ξεκινώντας από το 330μΧ, η φάση αυτή διακόπτεται το 1204 με την πρώτη Άλωση. Ωστόσο ο Ελληνισμός βρίσκει δυνάμεις από τα κυρίαρχα εδάφη του και ανασυστήνεται. Με τη δεύτερη Άλωση του 1453 και τις διαδοχικές πτώσεις μεταβυζαντινών ηγεμονιών, όπως της Τραπεζούντος το 1461, καταλήγουμε στο 1479, όταν πέφτουν και τα τελευταία κάστρα με Έλληνα ηγεμόνα, στη Δορύλη της Χαλδίας του Πόντου.
Είναι μια αυτοκρατορία που υπέστη δυο Αλώσεις, αλλά είχε τέτοια δύναμη και λάμψη, που κατάφερε να μεταδώσει ιδέες και θεσμούς που παρά την μακρόχρονη αλλόγλωσση και αλλόθρησκη Οθωμανική κυριαρχία, έδωσαν μετά από μερικούς αιώνες γένεση σε μια νέα δομή και υποψήφια Αυτοκρατορία, το ελλαδικό κράτος.
Η Πέμπτη (παραλίγο;) Αυτοκρατορία: Αθήναι και Αθήνα
Μεταξύ Κλεοπάτρας και ιδρύσεως Κωνσταντινουπόλεως μεσολάβησαν 360 έτη. Έχει ενδιαφέρον ότι επίσης 360 έτη μετά την πτώση της Τραπεζούντος το 1461, φτάσαμε στην Αγία Λαύρα, το Γένος επαναστάτησε και κατάφερε την ίδρυση του πρώτου ανεξάρτητου Ελληνικού κρατιδίου.
Το ότι το Ελλαδικό κράτος στα μυαλά των ιδρυτών του ήταν η αρχή μια νέας ελληνικής αυτοκρατορίας δεν είναι βεβαίως μυστικό. Το κατά πόσο κατάφερε να γίνει είναι συζητήσιμο. Βέβαια δεν μπορούμε να παραγνωρίσουμε την σταδιακή, αλλά εντυπωσιακή αύξηση των εδαφών του μικρού ελλαδικού κράτους τον 19ο αιώνα. Και υπήρξε μια μικρή περίοδος μπορούμε να την πούμε ξεκάθαρα αυτοκρατορική, με το κλασικό αυτοκρατορικό οραματιστή ηγέτη υπό τη μορφή του Βενιζέλου, όταν η Ελλάς έγινε χώρα δυο ηπείρων και πέντε θαλασσών. Σε ένα σύντομο διάστημα από το 1910 έως το 1920 η χώρα περίπου τριπλασίασε τα εδάφη της. Δυστυχώς με την γνωστή αλλαγή από αυτοκρατορική σε μικροελλαδική ηγεσία αυτή η αυτοκρατορική φάση λήγει στις στάχτες της Σμύρνης. Κι όμως αυτή η ακρωτηριασμένη χώρα κατάφερε να ξαναέχει αυτοκρατορικές φιλοδοξίες, ακόμα και μετά τα τραγικά αποτελέσματα του Β´ Παγκοσμίου και του επακόλουθου καταστροφικού εμφυλίου πολέμου. Σε πρώτη φάση επιτυχημένες, με την ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου που έφτασε τη χώρα στο Καστελοριζο και όχι πολύ μακριά από τον θρυλικό Ευρυμέδοντα οπου ο Κίμων νίκησε τους Πέρσες. Σε δεύτερη όμως οι αυτοκρατορικές φιλοδοξίες απεδείχθησαν παταγωδώς αποτυχημένες καθώς το όνειρο της Ενώσεως της Κύπρου, μετετράπη στην κυπριακή τραγωδία.
Από αυτή την περίοδο, δεν ξέρω να υπάρχουν οργανωματα ή επιτεύγματα με οικουμενική διάσταση, ευρίσκεσαι άλλωστε εν εξελίξει. Ωστόσο, υπάρχουν δυο κατακλυσμιαίες διαφοροποιήσεις, η μια στη γλώσσα με την επιβολή της Κρατικής Νέας Ελληνικής (κνε) με τη Μεταγλωσσία του 1976 και βέβαια στη γραφή με την επιβολή του μονοτονικού. Και οι δυο αυτές κρατικές παρεμβάσεις έδωσαν ή προσπάθησαν να δώσουν τέλος σε γλωσσική και πολιτισμική συνέχεια χιλιετιών. Από το ύψος των 4 χιλιετιών της ελληνικής παρουσίας, αυτά τα φαινόμενα προκαλούν κάτι μεταξύ εκπλήξεως και θλίψεως με την δραματική αποκοπή από τη διαχρονική ελληνική γραμματεία χιλιετιών που προκάλεσαν και προκαλούν, ιδιαιτέρως για τις νεώτερες γενιές. Από την άλλη, δε μπορούμε να παραβλέψουμε ότι παρά τις αδυναμίες, όπως και στις προηγούμενες, αυτοκρατορικές περιόδους, ο ελληνισμός έχει ακόμη παρουσία και προβάλει δύναμη στον Αιγαιακό χώρο έως την Κύπρο. Στην περίοδο αυτοί τα μέλη του Γένους αυτοπροσδιορίζομαστε ως Έλληνες, Γραικοί και Ρωμ(α)ιοι.
Αυτοκρατορίες των γραμμάτων και του Λόγου
Είναι προφανές ότι οι αυτοκρατορίες ως πολιτικές οντότητες έχουν διάφορα προβλήματα και δεν είναι τυχαίο ότι ο όρος ιμπεριαλισμός έχει πλέον τόσο αρνητική χροιά. Το πιο ενδιαφέρον για την έρευνα μου είναι ότι όλες αυτές οι ελληνικές αυτοκρατορίες υπήρξαν όχι μόνο αυτοκρατορίες ισχύος και πολέμου, αλλά αυτοκρατορίες του λόγου και μάλιστα του γραπτού λόγου. Από την εφεύρεση του αλφαβήτου και την πολύ αποτελεσματική μετάδοση πληροφορίας που επέτρεψε, έχει δημιουργηθεί ένα πλούσιο οικοσύστημα οργανωμάτων που αλληλεπιδρούν, επηρεάζουν τους ανθρώπινους φορείς τους και διαδίδονται μέσα στους Ελληνικούς κόσμους. Σε τέτοιο βαθμό μάλιστα που κάποιες μέρες δεν μπορώ να αποφασίσω αν το αλφάβητο, η γραφή και τα παράγωγά τους όπως η επιστήμη, η φιλοσοφία ή η θρησκεία χρησιμοποιούν τον Ελληνισμό για τη διάδοση και επιβίωση τους ή ο Ελληνισμός το αλφάβητο και τα παράγωγα του οργανώματα για τη δική του. Τις καλές μέρες συμβιβάζομαι με την ιδέα ότι έχει επιτευχθεί μια εξαιρετικά παραγωγική συμβίωση που βοηθά στη διάδοση και των δυο στον τόπο και τον χρόνο. Δεν είναι ως εκ τούτου τυχαίο ότι η επέκταση του ελληνικού λόγου και των οργανωμάτων του, ξεπερνά κατά πολύ τα απώτατα όρια της πολιτικής και στρατιωτικής επεκτάσεως του Ελληνισμού.
Και είναι επίσης ενδιαφέρον το πως εν τελει η κατάρρευση του αυτοκρατορικού ονείρου, πρώτα στη Σμυρνη το 1922 και μετά στην Κύπρο το 1974 επέφεραν μια δραματική ασυνέχεια χιλιετιών γραπτού ελληνικού λόγου – και με πρωταγωνιστές ποιους απίθανους τύπους, είτε πολιτικούς είτε «διανοούμενους» και με τι κίνητρα. Στην πραγματικότητα, από τη στιγμή που αρχίζουμε να εξετάζουμε την αυτοκρατορική παράμετρο του Ελληνισμού, πάμπολλα φαινόμενα που αλλιώς μοιάζουν δυσεξήγητα αρχίζουν να γίνονται ξεκάθαρα. Διότι βεβαίως αυτοκρατορίες συνεχίζουν να υπάρχουν πάντα, απλώς είναι πλέον εκτός Αιγαίου. Κι όταν δεν είσαι αυτοκρατορία, αργά η γρήγορα θα ανήκεις σε αυτοκρατορία είτε ως περιφερειακή αποικία, είτε ως αποικία χρέους. Κι όπως κάποιοι θεωρούν ότι έχουν όφελος αν ο γηγενής πληθυσμός έχει αυτοδυναμία, φωνή και λάμψη, κάποιοι θεωρούν ότι έχουν όφελος αν δεν έχει και ετεροπροσδιοριζεται, εντός μιας μικράς πλην εντίμου που έλεγαν παλαιότερα χώρας.
Και εν τέλει, παρά τις ίσως απλοϊκές ή ρομαντικές προθέσεις κάποιων από τους πρωταγωνιστές της μικροελλαδικης προσεγγίσεως, είτε στην πολιτική, είτε στην οικονομία, είτε στη γλώσσα, το αποτέλεσμα ήταν ακριβώς αυτό, η μεταφορά δυνάμεως, κεφαλαίων και κεφαλιών εκτός Αιγαιακού χώρου. Μάλιστα μπορώ να πω ότι αν τις δεις από την αυτοκρατορική διάσταση του Ελληνισμού μοιάζουν προσπάθειες να επιτευχθεί ακριβώς αυτό: να σταματήσει το Γένος να έχει αυτοκρατορικές φιλοδοξίες και να μπει δια παντός στη σφαίρα επιρροής άλλων αυτοκρατοριών. Και αυτή είναι μια παράμετρος παραγνωρισμένη, ειτε μιλαμε για τον Λαλακισμό στην οικονομία με την παύση της παραγωγής και την αντικατάσταση της με αθρόες εισαγωγές, ειτε μιλαμε για το Λαλακισμό στη γλώσσα με τα αντίστοιχα φαινόμενα.
Όπως και να έχει, όσο κι αν σήμερα αυτό που περιγράφω παραπάνω μοιάζει απίστευτο, στους 38 τουλάχιστον αιώνες που γράφονται ελληνικά, περισσότερα χρόνια ζήσανε οι πρόγονοι μας σε δικά τους κράτη και αυτοκρατορίες παρά ως υπήκοοι άλλων. Το οποίο σε τελική ανάλυση και δια της επαγωγής μας επιτρέπει να ελπίζουμε, παρά την προφανώς προβληματική περίοδο περιθωριοποιήσεως που ζούμε. Έχουν ζήσει και χειρότερα οι Έλληνες και κατάφεραν να επανακάμψουν. Και τα επιτεύγματα τους, από το αλφάβητο ως τους απογόνους του στην επιστήμη, τη φιλοσοφια, τη θρησκεία, την πολιτική λάμπουν και διαδίδονται ακόμα στα πέρατα της Οικουμένης.
Κι αυτό είναι κάτι που με έναν υπερβατικό τρόπο μας κάνει αδέλφια με όλους όσοι τα ασπάζονται και που εν τέλει, όπως ο Shaji, αισθάνονται τη χώρα μας ως μακρινή πατρίδα. Μια αέναη αυτοκρατορία του Λόγου που απλώνεται στον χρόνο και δημιουργεί μια ξεχωριστή τοπολογία τις οποίας πολίτες είναι κυριολεκτικώς όσοι μετέχουν της ημετέρας παιδείας.
