Γράφει ο Κοσμάς Θεοδωρίδης.
Τι είναι αυτό που εξάπτει τόσο τη φαντασία και το ενδιαφέρον για τον πόλεμο της Τροίας; Είναι ένα ερώτημα που με απασχολούσε από παιδί. Είναι τα συναισθήματα που δημιουργεί η απαγωγή / απώλεια μιας ωραίας γυναίκας, έστω της ωραιότερης; Είναι η εκδίκηση -που εκ των υστέρων μοιάζει τόσο ανόητη- των Αχαιών για την προσβολή; Μήπως η αναζήτησή της αιωνίου δόξης, αυτό που λέει ο Όμηρος «κλέος άφθιτον»; Είναι η βούληση για έλεγχο στους εμπορικούς δρόμους; Η αιώνια αντιπαλότητα Ανατολής – Δύσεως; Ή μήπως τα πρωτόγονα ένστικτα των ανδρών, που σήμερα μοιάζουν τόσο καλά δαμασμένα, για εκδίκηση, επέκταση και κυριαρχία;
Όλα αυτά και πολλά άλλα που βρίσκονται μέσα μας και για αυτό μας συγκινούν είναι. Και προσθέτω κι αυτό που μου φαίνεται ξεκάθαρο στις εξερευνήσεις μου για την καταγωγή της αλφαβήτου: είναι ο τόπος και ο χρόνος που αναφέρεται σε πολλές διηγήσεις, όπως στο σχόλιο στα Προ-Ομηρικά του Τζέτζη της εικόνας 1, ότι γεννήθηκε ο αλφαβητικός πολιτισμός. Κι αυτό κι αν αφορά όλους τους σύγχρονους ανθρώπους.
Εικόνα 1. Σχόλιο στα Προ-ομηρικά του Τζέτζη (Ioannis Tzetzae Antehomerica, Homerica et Posthomerica, F. Jacobs ed., Leipzig 1793)
Δεν προκαλεί καμία έκπληξη λοιπόν που τα Τρωικά ενδιαφέρουν τόσο, συνειδητά ή ασυνείδητα. Και αρχινούν οι ερωτήσεις: πού έγιναν, ποιοι συμμετείχαν και βεβαίως πότε έγιναν. Ερωτήσεις και ζητήματα που προκύπτουν ξανά και ξανά από τα αρχαία ήδη χρόνια και έχουν προκαλέσει για χιλιετίες, ομηρικούς κατά κυριολεξία καυγάδες. Από την άλλη, είναι συχνά παροιμιωδώς δύσκολο να προσδιορίσεις με ακρίβεια χρονολογίες στην αρχαιότητα, πολλώ δε μάλλον στην εποχή του Χαλκού και ο πόλεμος της Τροίας δεν είναι εξαίρεση.
Τα τελευταία χρόνια και με την πρόοδο της τεχνολογίας, έχει ξεκινήσει ξανά μια πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση για την χρονολόγηση των Τρωικών με βάση αστρονομικά φαινόμενα. Δεν είναι άγνωστη στους Ομηριστές η προσπάθεια να ταυτιστούν φαινόμενα που περιγράφονται λεπτομερώς στα Ομηρικά έπη με αστρονομικούς υπολογισμούς, αλλά εσχάτως οι προσπάθειες φαίνεται να γίνονται όλο και πειστικότερες. Έτσι, δύο κυρίως φαινόμενα, η έκλειψη που φαίνεται ότι περιγράφεται με λεπτομέρεια στην Ιλιάδα στη μάχη γύρω από το σώμα του Πατρόκλου, ας την πούμε Έκλειψη του Πάτροκλου και τα γεγονότα κατά τη Μνηστηροκτονία της Οδύσσειας, όπου ο Θεοκλύμενος φαίνεται να περιγράφει κάτι που ήδη από την αρχαιότητα εθεωρείτο μια άλλη ηλιακή έκλειψη, βρίσκονται στο επίκεντρο των σχετικών ερευνών.
Έτσι πρώτα οι Baikouzis & Magnasco πρότειναν την ταύτιση της έκλειψης του Θεοκλυμένου (Οδύσσεια) με αυτή του 1178 . Κατόπιν ο Henriksson ταύτισε την έκλειψη του Πάτροκλου (Ιλιάς) με την ολική έκλειψη του 1312 πΧ. Τέλος ο Παπαμαρινόπουλος με τους συνεργάτες του σε μια ομολογουμένως εντυπωσιακή σύνθεση, διαπίστωσαν ότι οι μόνες δυο εκλείψεις που απέχουν περίπου ένδεκα χρόνια και είναι ορατές από την Τροία η πρώτη (Ιλιάς) και από τα Ιόνια νησιά η δεύτερη (Οδύσσεια) είναι αυτές του 1218 και 1207 αντιστοίχως. Η συνθήκη αυτή προέρχεται από τα κείμενα που τοποθετούν το θάνατο του Πατρόκλου αφού έχουν περάσει εννιά χρόνια πολιορκίας ενώ βεβαίως η Τροία έπεσε τον δέκατο χρόνο, αλλά και ο Οδυσσεύς περιπλανήθηκε άλλα δέκα χρόνια, όπως περιγράφεται στην Οδύσσεια, μέχρι να επιστρέψει στην Ιθάκη.
Στις διηγήσεις για τα τρωικά όμως έχουμε άλλη μια αναφορά για ηλιακή έκλειψη, πριν από αυτή του Πατρόκλου (Ιλιάς). Αν και τα πρωτότυπα έργα στα οποία περιγραφόταν έχουν χαθεί, ο Φιλόστρατος στον Ηρωικό είναι σαφής στην περιγραφή του:
(33), [5] ἔκλειψις ἡλίου ἐν Τροίᾳ ἐγένετο καὶ ὁ στρατὸς ἄθυμοι ἦσαν λαμβάνοντες τὴν διοσημίαν ἐς τὰ μέλλοντα.[6] παρελθὼν οὖν ὁ Παλαμήδης αὐτὸ τὸ πάθος τοῦ ἡλίου διεξῆλθε καὶ ὅτι τῆς σελήνης ὑποτρεχούσης αὐτὸν ἐξαμαυροῦται καὶ ἀχλὺν ἕλκει, ‘κακῶν δὲ εἴ τινα σημαίνοι, ταῦτα δήπου’ ἔφη ‘οἱ Τρῶες πείσονται, οἱ μὲν γὰρ ἀδίκων ἦρξαν, ἡμεῖς δὲ ἀδικούμενοι ἥκομεν. προσήκει δὲ καὶ ἀνίσχοντι τῷ Ἡλίῳ εὔχεσθαι πῶλον αὐτῷ καταθύσαντας λευκόν τε καὶ ἄνετον.’ [7] ταῦτα τῶν Ἀχαιῶν ἐπαινεσάντων, καὶ γὰρ ἥττηντο τῶν τοῦ Παλαμήδους λόγων
(33),[5] Έγινε κάποια στιγμή στην Τροία έκλειψη ηλίου και ο στρατός έχασε τη διάθεση του, γιατί το θεώρησαν κακό σημάδι για τα μελλούμενα. [6] Τότε ο Παλαμήδης τους εξήγησε τι έπαθε ο ήλιος τους είπε δηλαδή ότι όταν η σελήνη περνάει μπροστά από τον ήλιο μαυρίζει και δημιουργείται αχλύς. «Και αν πρόκειται να σημάνει κακό για κάποιον», είπε, «για τους Τρώες θα είναι, γιατί αυτοί ξεκίνησαν την αδικία, ενώ εμείς επειδή αδικηθήκαμε ήρθαμε εδώ. Καλό είναι όμως να προσευχηθούμε στον ανατέλλοντα Ήλιο θυσιάζοντας ένα λευκό κι ελεύθερο άλογο». [7] Τα επιδοκίμασαν αυτά οι Αχαιοί, γιατί υποτάχθηκαν στη δύναμη των λόγων του Παλαμήδους
Συνεχίζει μάλιστα περιγράφοντας πως αυτό το γεγονός αναζωπύρωσε τη διαμάχη με τον Οδυσσέα που οδήγησε τελικώς στην άδικη εκτέλεση του Παλαμήδους. Σχετικότερα με το θέμα μας, είναι ξεκάθαρη η αναφορά στην αρχαία γραμματεία ότι ανάμεσα στην αρχή του Τρωικού Πολέμου και τον ένατο χρόνο του, όταν διαδραματίζεται η Ιλιάς, πρέπει να υπάρχει άλλη μια έκλειψη που να είναι ορατή στην περιοχή της Τροίας, όπου ο Παλαμήδης στρατοπέδευε μαζί με τους Αχαιούς και πριν την άδικη δολοφονία του. Οπότε για να ικανοποιηθεί και αυτή η συνθήκη που βρίσκουμε στην αρχαία γραμματεία, θα πρέπει να έχουμε ένα ζεύγος εκλείψεων που να απέχουν μεταξύ τους περίπου ένδεκα χρόνια η μια ορατή στην Τροία και η άλλη στα Ιόνια νησιά και στο διάστημα των εννέα ετών που προηγείται της εκλείψεως του Πατρόκλου, ακόμα μια έκλειψη ορατή επίσης στην Τροία. Το πρώτο ζεύγος ο Παπαμαρινόπουλος και η ομάδα του το ταυτίζουν όπως είδαμε με τις εκλείψεις του 1218 και του 1207 και σύμφωνα με τη μελέτη τους είναι το μόνο τέτοιο ζεύγος που υπάρχει. Τι γίνεται με την έκλειψη του Παλαμήδους ΄’πως την περιγράφει ο Φιλόστρατος όμως;
Μελέτησα τις εκλείψεις, όπως περιγράφονται από τον κατάλογο της NASA και με ιδιαίτερη ικανοποίηση και όχι μικρότερη έκπληξη, είδα ότι πράγματι, υπάρχει μια τέτοια έκλειψη το 1223. Είναι πράγματι μοναδική η αίσθηση που δοκιμάζεις όταν βλέπεις να επιβεβαιώνονται αρχαία κείμενα -και μάλιστα εχθρικά μεταξύ τους καθώς ο Όμηρος έχει πλήρως απαλείψει τον Παλαμήδη– από τη σύγχρονη επιστήμη και τεχνολογία. Στην εικόνα 2, φαίνεται η έκλειψη του 1223 ή έκλειψη του Παλαμήδους.
Εικόνα 2. Η έκλειψη του 1223 (με την κατά σύμβαση προσθήκη ενός έτους στον αρχικό υπολογισμό λόγω ημερολογίου) ή έκλειψη του Παλαμήδους, σε προσαρμογή από τον σχετικό Άτλαντα της NASA, ήταν ορατή από την περιοχή της Τρωάδος.
Υπάρχει μόνο ένα ζεύγος εκλείψεων που ικανοποιεί τη συνθήκη της ερμηνείας των Ομηρικών επών, η πρώτη να είναι ορατή από την περιοχή της Τροίας (έκλειψη Πατρόκλου – Ιλιάς) και η δεύτερη να είναι ορατή από τα Ιόνια νησιά περίπου ένδεκα χρόνια αργότερα (έκλειψη Θεοκλυμένου- Οδύσσεια). Είναι επιπλέον εξαιρετικά εντυπωσιακό ότι στα εννιά χρόνια που προηγήθηκαν της εκλείψεως του Πάτροκλου και ενώ οι Αχαιοί πολιορκούσαν την Τροία, υπάρχει άλλη μια έκλειψη στην περιοχή, ακριβώς όπως το περιγράφουν τα αρχαία κείμενα.
Η πιθανότητα τρία τέτοια χωριστά ενδεχόμενα, με τις προϋποθέσεις που τίθενται από τις αρχαίες περιγραφές, να έχουν συμβεί τυχαίως είναι απειροελάχιστη. Στο διάστημα 1400 – 1100 πΧ δεν υπάρχει άλλη τέτοια τριάδα που να ταιριάζει με την αρχαία γραμματεία, τουλάχιστον όπως την ερμηνεύουμε σήμερα. Και είναι εντυπωσιακό ότι καλύπτονται και οι τρεις προϋποθέσεις από τις εκλείψεις της συγκεκριμένης περιόδου.
Στην εικόνα 3 παραθέτω μια σχηματική διάταξη των χρονολογιών, καθώς και χάρτες των περιοχών των εκλείψεων, όπως φαίνονται στο σχετικό κατάλογο της NASA.
Εικόνα 3. Σχηματική διάταξη των ημερομηνιών και των τριών εκλείψεων που περιγράφει το κείμενο. Η περίοδος της πολιορκίας εμφαίνεται αριστερά της τριγωνικής σφήνας που σηματοδοτεί την πτώση της Τροίας ενώ η δεκαετία της Οδύσσειας στα δεξιά και μέχρι την έκλειψη του Θεοκλυμένου
Προφανώς δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν τα γεγονότα που περιγράφονται είτε από τον Όμηρο, είτε εν σχέσει προς τη ζωή του Παλαμήδους συνέβησαν ή συνέβησαν έτσι ακριβώς όπως τα διαβάζουμε. Παρά ταύτα, είναι γεγονός αδιαμφισβήτητο ότι οι ουρανοί, όπως τουλάχιστον τους ανασυστήνουμε με τη βοήθεια της σύγχρονης τεχνολογίας φαίνεται ότι συμφωνούν με αυτές γραμμές των αρχαίων κειμένων. Στην περίπτωση του Παλαμήδους μάλιστα θα έλεγα τις περίπου ξεχασμένες γραμμές των κειμένων, όπως άλλωστε και ο περίπου ξεγραμμένος ήρωας και φερόμενος ως εφευρέτης του αλφαβήτου. Ο οποίος όμως εν τέλει επανέρχεται μέσω της επιβεβαιώσεως των ουρανών που καθώς διαβάζουμε, τόσο αγαπούσε να μελετά.
1. Is an eclipse described in the Odyssey? Constantino Baikouzis and Marcelo O. Magnasco PNAS July 1, 2008 105 (26) 8823-8828;
2.The Trojan war dated by two solar eclipses. Göran Henriksson January 2012 Mediterranean Archaeology and Archaeometry 12(1):63-76
3.A new astronomical dating of the Trojan War’s end. January 2014 Mediterranean Archaeology and Archaeometry 14(1):93-102 S. Papamarinopoulos, P. Preka-Papadema, P. Mitropetros, P. Antonopoulos, E. Mitropetrou & G. Saranditis
